Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Theo các kết quả nghiên cứu, gốm Phù Lãng bắt đầu xuất hiện từ đầu thế kỉ 14 thời Trần, có khởi nguồn từ một thôn làm gốm có tên là Phúc Khê, còn tên Phù Lãng mãi vào cuối thời Trần đầu thời Lê sơ mới được thành danh. Trong tất cả những lò sành nâu có tên tuổi ở vùng đồng bằng Châu thổ sông Hồng, làng gốm sành nâu Phù Lãng là nơi duy nhất sản xuất loại gốm sành nâu có men.

Bản vẽ lư hương trang trí tư linh trên gốm sành nâu có men Phù Lãng.

Làng Phù Lãng với 3 mặt đều giáp sông: phía Đông, phía Bắc và phía Tây giáp với sông Cầu, cách sông Lục Đầu Giang 4 km về phía Nam và cách thị xã Bắc Ninh 10 km. Vị trí địa lý này rất thuận lợi để vận chuyển mua vật liệu và tiêu thụ sản phẩm bằng đường sông, tạo điều kiện thuận lợi cho làng nghề phát triển và tồn tại đến ngày nay.

Sự xuất hiện của gốm sành là một bước phát triển cao hơn so với đất nung. Người ta dễ dàng nhận ra tính năng ưu việt của sành so với đất nung, vì sành có độ bền cao, cốt xương đanh cứng, có khả năng tạo ra những sản phẩm có kích thước lớn. Đây là một bước tiến quan trọng trong kỹ thuật chế tác gốm của người Việt. Khi sành nâu ra đời, khả năng ứng dụng của đồ gốm trong đời sống xã hội ngày càng cao và phát huy một cách rộng rãi.

Nguyên liệu gốm sành nâu Phù Lãng được làm là loại đất sét mịn, dẻo, ít bã, xương gốm được chuốt dầy, có khả năng chịu lửa tốt ở nhiệt độ cao 1.000 đến 1200 độ C không cần bao nung. Về cơ bản, gốm sành nâu Phù Lãng được trang trí bằng men là chính. Lớp men nâu này có sắc vàng độc đáo với hai mầu chủ đạo là vàng nâu và vàng nâu sẫm hay thường được gọi là “men da lươn”.Trong tiến trình mở mang nghề nghiệp, người Phù Lãng đã từng sản xuất hai loại gốm sứ và gốm sành, nhưng do điều kiện tự nhiên và môi trường đã không tạo cơ hội cho Phù Lãng tồn tại và phát triển song song cả hai loại. Cho đến cuối thế kỉ 19, Phù Lãng buộc phải lựa chọn gốm sành trở thành bản mệnh của làng nghề.

Men da lươn Phù Lãng thuộc loại men tro được lấy từ những nguyên liệu tự nhiên khai thác tại địa phương. Bao gồm tro trấu, bùn (hoặc bột đất) và đá thối, đá son. Chính chất bột đá son này đã tạo được nên sắc thái đậm, nhạt hay lốm đốm của men da lươn Phù Lãng.

Gốm Phù Lãng thường dùng kỹ thuật đắp nổi, chạm nổi hay cũng có khi những họa tiết trang trí được tạo khuôn sẵn rồi mới dán ghép lên sản phẩm, sau rồi mới tráng men. Sản phẩm chính của gốm Phù Lãng gồm các loại: gốm thờ có lư hương, đỉnh trầm, bình thờ, bát hương. Gốm gia dụng có ang, chậu, thống, đôn…Gốm mỹ nghệ có các loại tượng tứ linh, tượng thú…. Gốm trang trí kiến trúc có các tượng rồng, phượng trên đầu đao, lá đề trang trí trên ngói bò, ngói ống… Dáng gốm sành nâu có men Phù Lãng chứa đựng vẻ đẹp nguyên sơ mộc mạc thô phác của đất và giầu chất mỹ thuật điêu khắc.

Những đề tài trang trí trên gốm Phù Lãng: Tứ linh, lưỡng long chầu nguyệt, rồng phượng, mây lửa, hay đề tài tứ quý, hoa sen, lá đề, hoa chanh, cuốn thư…Một số đồ thờ còn sử dụng đồ án chữ Thọ được bố cục trong khung ô vuông hay ô chữ nhật chấm tròn, các chữ “Thượng đẳng tối linh”….

Sau đây xin giới thiệu một số hiện vật gốm sành nâu có men tiêu biểu tại Bảo tàng Lịch sử Quốc gia:

1. Lư hương

Số đăng ký: LSb. 17253

Kích thước:Cao: 39,5cm; Đkm:19, 5cm

Niên đại: Lê Trung Hưng, thế kỉ 17 – 18

Lư có miệng hình chữ nhật, thân chia làm 3 phần. Bốn chân quỳ tạo hình thú. Miệng được trang trí hai rồng ngậm ngọc chầu lá đề. Thân trang trí hai hạc đứng trên lưng rùa chầu chữ Thọ kiểu triện, bốn chữ hán “Thượng đẳng tối linh” phía dưới chạm hình nghê. Toàn thân lư được phủ lớp men vàng nâu.

2. Lư hương

Số đăng ký: Gmk: 3601

Kích thước: Cao: 44,3cm; Đkm: 14cm

Niên đại: Lê Trung Hưng, thế kỉ 17 – 18

Lư có miệng hình chữ nhật. Trên trang trí đắp nổi tứ linh: hai nghê chầu hoa sen, giữa là chữ Thọ trong khung chữ nhật chấm tròn. Bốn chân quỳ trổ thủng mặt rồng, trang trí cánh sen. Hai tai tạo hồi văn gấp khúc. Toàn thân lư phủ một lớp men mầu vàng nâu.

3. Lư hương

Kích thước:Cao: 12cm; Đkm: 12cm

Niên đại: Lê Trung Hưng, thế kỉ 17 – 18

Lư có miệng loe tròn. Cổ thắt, thân phình, bốn chân cao tạo mặt rồng. Hai tai tạo hai mặt rồng và chữ Thọ Toàn thân phủ một lớp men mầu hanh vàng ngả nâu.

4. Đỉnh trầm có nắp

Số đăng ký: LSb.17255

Kích thước: Cao: 35,5; Đkm: 15,2 cm

Niên đại: Lê Trung Hưng, thế kỉ 17 - 18

Đỉnh hình cầu tròn, có nắp. Trên đỉnh nắp gắp một tượng nghê. Hai tai cong vểnh sang hai bên. Trên thân in nổi băng lá đề và chữ Thọ kiểu triện. Toàn thân đỉnh phủ một lớp men mầu vàng nâu sẫm lốm đốm vân đen

5. Bình

Số đăng ký: LSb.17273

Kích thước: Cao: 48,5cm; Đkm: 10,8cm

Niên đại: Lê Trung Hưng, thế kỉ 17- 18

Bình có miệng cao hình trụ chạm hồi văn chũ T và cánh sen.. Thân hình trứng, đế bằng để mộc. Toàn thân bình đắp nổi tứ linh, mây lửa. Phía dưới trang trí sóng nước, hoa tròn có cánh. Toàn thân bình phủ một lớp men mầu vàng nâu.

6. Tượng nghê

Số đăng ký: LSb.13575

Niên đại: Lê Trung Hưng, thế kỉ 17 - 18

Nghê tư thế ngồi trên bệ hình chữ nhật, đầu ngẩng cao, miệng há, mũi to, hai tai rủ. Toàn thân trang trí vân mây lửa. toàn bộ tượng được phủ một lớp men mầu vàng nâu.

7. Tượng nghê

Số đăng ký: LSb.13576

Kích thước: Cao: 19,5cm

Niên đại: Lê Trung Hưng, thế kỉ 17-18

Nghệ tư thế ngồi trên bệ hình chữ nhật. Đầu ngẩng cao, miệng há, bờm hình đao lửa trên đầu, thân và đuôi bay về phía sau. Toàn thân nghê phủ một lớp men vàng nâu sẫm.

Sự hiện diện của gốm sành nâu Phù Lãng trong đời sống xã hội hiện tại là một trong những nguồn tài liệu quý giá và là bằng chứng sống về một giai đoạn phát triển thịnh vượng, cùng với những đóng góp của loại hình gốm có sắc thái riêng trong lịch sử. Trải qua những thăng trầm lịch sử và sự sàng lọc của quy luật đào thải, hiện nay, gốm sành nâu Phù Lãng có một thị trường tiêu thụ rộng rãi từ các tỉnh miền núi phía Bắc qua Bắc Bộ tới vùng Nam Trung bộ, thậm chí đủ khả năng có chỗ đứng trên thị trường gốm xuất khẩu nước ngoài. Mô hình các sản phẩm gốm mỹ thuật mỹ nghệ hiện đại phát triển song hành trên những sản phẩm truyền thống trở thành định hướng lâu dài cho tương lai gốm Phù Lãng. Những dấu ấn đặc sắc của gốm sành nâu có men Phù Lãng hiện còn lưu giữ trong các bảo tàng, các công trình kiến trúc tôn giáo và các sưu tập cổ vật tư nhân.

Đinh Phương Châm (Phòng QLHV)