Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Ngày 2, 3, 4/10/1954

Thực hiện hiệp định chuyển giao Hà Nội đã ký kết giữa ta và Pháp, Đội Hành chính gồm 422 cán bộ, nhân viên đã vào thành phố cùng phía Pháp tiến hành kiểm kê từng cơ quan, công sở, công trình công cộng... để chuẩn bị bàn giao. Tiếp đó, một số phân đội của Đại đoàn 308 được lệnh vào trước để cùng canh gác với binh lính Pháp tại các địa điểm trọng yếu.

Ngày 5/10

Đội Trật tự gồm 158 công an có vũ trang vào Hà Nội, chuẩn bị nhận bàn giao các đồn cảnh sát, các cơ quan công an của Pháp và ngụy quyền.

Ngày 6/10

8h sáng địch rút khỏi Văn Điển. Đội Công tác ngoại thành của ta tiến vào tiếp quản. Đây là nơi đầu tiên ở ngoại thành được giải phóng.

Ngày 7/10

Đội Hành chính và Trật tự của ta đã hoàn thành công tác kiểm kê, chuẩn bị xong biên bản bàn giao, những đơn vị chủ lực của ta có nhiệm vụ giải phóng Thủ đô tiếp tục tiến về Hà Nội từ nhiều hướng.

Đơn vị được giao nhiệm vụ tiếp quản Thủ đô là Đại đoàn 308. Đại đoàn trưởng Vương Thừa Vũ lãnh trách nhiệm Chủ tịch Ủy ban Quân quản Hà Nội bên cạnh đồng chí Trần Duy Hưng là Chủ tịch Thành phố Hà Nội từ đầu kháng chiến.

Trên đường về tiếp quản Hà Nội, một số đại diện của Đại đoàn 308 được triệu tập tới gặp Bác Hồ ở Đền Hùng. Tại đây Bác căn dặn cán bộ, chiến sĩ đại đoàn phải triệt để chấp hành 8 chính sách của Chính phủ, 10 điều kỷ luật trong quân đội, “không được xâm phạm đến cái kim sợi chỉ của dân”. Bác nhấn mạnh phải tôn trọng dân và giúp đỡ dân, thực hiện thật tốt nhiệm vụ tiếp quản Thủ đô. Cũng ở đây, cán bộ, chiến sĩ đại đoàn 308 được nghe câu nói nổi tiếng của Bác: “Các vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước”.

Ngày 8/10

Các đội Hành chính, Trật tự đã hoàn thành việc ký kết văn bản bàn giao các cơ quan, công sở, công trình công cộng với phía Pháp. Ban Tiếp thu quân sự cùng một đơn vị cảnh vệ gồm 214 chiến sĩ vào thành phố, nhanh chóng xuống các khu vực, chuẩn bị bàn giao các cơ quan, vị trí quân sự và bố trí gác chung với quân Pháp ở những nơi cần thiết đã được quy định. 16h cùng ngày, một số đơn vị bộ đội đã tiến sát vành đai đê La Thành, từ Nhật Tân, Cầu Giấy, Ngã Tư Sở, Bạch Mai đến Vĩnh Tuy.

Tại thành Hà Nội, trong tiết trời u ám, mưa lất phất, quân Pháp làm lễ cuốn cờ. Ngay tối ngày 8/10, quân Pháp đã chuyển các bộ phận nặng như pháo binh, xe tăng sang bên Gia Lâm, chỉ còn để lại trong Hà Nội hai tiểu đoàn bộ binh và một số xe thiết giáp, xe vận tải.

Ngày 9-10

Sáng ngày 9/10, các đội công tác ngoại thành phối hợp với các đơn vị bộ đội thuộc Trung đoàn 57, Sư đoàn 304 tiến vào tiếp quản 4 quận: Quảng Bá, Cầu Giấy, Ngã Tư Sở, Quỳnh Lôi, các khu vực quân sự: Quần Ngựa, ga Hàng Cỏ, sân bay Bạch Mai, khu Đồn Thủy, thành Hà Nội. Đến buổi trưa, ta tiếp quản Đại lý Hoàn Long. Đúng 16 giờ 30 phút, khi toán lính Pháp cuối cùng rút khỏi cầu Long Biên sang Gia Lâm, bộ đội ta đã hoàn toàn kiểm soát Thành phố. Cả Hà Nội bừng lên, tràn ngập cờ hoa, sắc áo, băng vải các màu căng ngang đường với những khẩu hiệu được cắt theo các kiểu chữ cầu kỳ: “Hồ Chí Minh muôn năm !”, “Hoan hô đoàn quân chiến thắng trở về !”,v.v… Cổng chào mọc lên san sát suốt dọc các phố lớn, phố nhỏ, lối vào một ngõ ngang khuất nẻo cũng có cổng chào, giăng đèn kết hoa.

Đêm mồng 9/10 - đêm giao thừa lịch sử. Hà Nội nghiêm chỉnh chấp hành lệnh giới nghiêm của Ủy ban Quân chính thành phố. Cả đêm chỉ vắng lặng ở ngoài đường, còn trong các ngôi nhà là cả một sự chuẩn bị sôi nổi, hào hứng. Người ta lục trong tủ, trong hòm lấy ra những bộ áo quần đẹp nhất để sớm mai đón bộ đội trở về trong chiến thắng. Trong những mái nhà tranh ở xóm lao động, nhiều đêm nay, tiếng máy may chạy rào rào hết công suất để lớp lớp những lá quốc kỳ to, nhỏ ra đời. Các cửa hiệu Hàng Ngang, Hàng Đào, chợ Đồng Xuân không còn một thước vải lụa đỏ, vàng.

Ngày 10-10: Ngày khải hoàn lịch sử

5h sáng hết giới nghiêm. Hà Nội như bừng tỉnh sau những đêm dài gian khổ chiến đấu chống kẻ thù xâm lược; nhà nào cũng thức dậy sớm hơn để tận hưởng niềm vui của một ngày mới hòa bình. Người dân Hà thành háo hức, tưng bừng, nhộn nhịp với không khí thiêng liêng của ngày Hội chiến thắng - Thủ đô hoàn toàn giải phóng. Nhân dân quần áo chỉnh tề, từng đoàn người cờ hoa rực rỡ đổ ra các hè phố, các con đường được thông báo trước sẽ có bộ đội đi qua, nụ cười luôn nở trên môi. Phố phường Hà Nội rực rỡ cờ, hoa và khẩu hiệu.

Nhân dân Hà Nội với các biểu ngữ đang đón chờ đoàn quân tiến về tiếp quản bên bờ Hồ Hoàn Kiếm.

Sáng ngày 10/10, sở chỉ huy Đại đoàn 308 di chuyển vào sân bay Bạch Mai cùng với các đơn vị bộ binh cơ giới, pháo binh, pháo cao xạ. Phía tây, trung đoàn Thủ đô tập trung ở trại Quần Ngựa. Trung đoàn 36 và trung đoàn 88 tập trung ở Việt Nam học xá (nay là khu đại học Bách Khoa).

8 giờ: Cánh quân phía Tây, xuất phát từ “Quần Ngựa” (nay là Cung thi đấu thể thao Quần Ngựa). Đó là những chiến sĩ bộ binh của Trung đoàn Thủ Đô, dẫn đầu là Trung đoàn trưởng – Anh hùng Quân đội Nguyễn Quốc Trị. Đoàn đi qua các đường Kim Mã, Nguyễn Thái Học, Cửa Nam, Hàng Bông, Hàng Đào, Hàng Ngang… đến 9 giờ 45 phút thì vào đóng trong “Thành cổ Hà Nội” bằng Cửa Đông.

8 giờ 45 phút: Cánh quân phía Nam, thuộc hai Trung đoàn 88 và 36 xuất phát từ “Việt Nam học xá” (khu vực Đại học Bách khoa bây giờ), tiến qua phố Bạch Mai, phố Huế… vòng quanh hồ Hoàn Kiếm, rồi trở lại, theo hai hướng đông và tây của phố Trần Hưng Đạo, vào đóng quân ở các khu vực “Đồn Thủy” (Bệnh viện 108, Bệnh viện Hữu Nghị) và “Đấu Xảo” (Cung văn hóa Hữu Nghị).

9 giờ 30 phút: Đoàn cơ giới và pháo binh, cùng chỉ huy “tiếp quản Hà Nội”, do Chủ tịch Ủy ban Quân quản Vương Thừa Vũ, và Phó chủ tịch Trần Duy Hưng dẫn đầu, xuất phát từ sân bay Bạch Mai, đi đến Ngã tư Vọng, sang Ngã tư Trung Hiền, theo đường Bạch Mai, phố Huế, qua Bờ Hồ, đi đường Hàng Đào, Hàng Ngang, qua chợ Đồng Xuân, lên Hàng Giấy, vườn hoa Hàng Đậu… vào “Thành cổ Hà Nội” bằng Cửa Bắc.

Đoàn xe cơ giới đến ngã năm Hàng Đào – Bờ Hồ.

Cùng vào tiếp quản Hà Nội với Đại đoàn 308 còn có Trung đoàn 57 của Đại đoàn 304. Trung đoàn này có ba tiểu đoàn. Tiểu đoàn 265 theo đường Mễ Trì - Dịch Vọng vào tiếp quản khu Cầu Giấy. Tiểu đoàn 418 cũng theo đường Mễ Trì lên Nghĩa Đô, vào vùng Bưởi, Quần Ngựa, nhà máy da Thụy Khuê, Tiểu đoàn 346 theo đường Thanh Xuân - Cầu Mới - Ngã Tư Sở, tiến vào khu sân bay Bạch Mai, Tòa án và khu Đấu Xảo (nay là Cung văn hóa lao động hữu nghị Việt - Xô, phố Trần Hưng Đạo). Sau đó Trung đoàn 57 cũng về sân vận động Cột cờ. Cả Hà Nội dồn về Cột Cờ chờ đón giây phút lịch sử.

Dòng xe xuôi về phía chợ Đồng Xuân đi giữa dòng người lên phía Bờ Hồ để tiếp tục tuần hành chào mừng chiến thắng.

Tối 9-10, bộ đội công binh của Đại đoàn 308 đã lắp lên đó một ống thép nặng hai tạ, cao 12 mét, cao vút, nâng lá cờ đỏ sao vàng sừng sững hiên ngang, tung bay phần phật. Người kéo lá cờ Tổ quốc lên cao là Anh hùng lực lượng vũ trang Nguyễn Quốc Trị.

15 giờ, còi nhà hát Thành phố nổi lên một hồi dài. Đồng bào đã chen chân trước sân vận động Cột cờ. Các binh đoàn hàng ngũ chỉnh tề, xe pháo dàn ngang nghiêm trang dự lễ chào cờ do Ủy ban Quân chính tổ chức. Đoàn quân nhạc cử Quốc ca theo sự điều khiển của ông Đinh Ngọc Liên, người nhạc trưởng già rất quen thuộc với nhân dân Hà Nội.

Lần đầu tiên lá cờ đỏ sao vàng - cờ Tổ quốc tung bay trên đỉnh Cột Cờ Hà Nội.

Trong buổi lễ chào cờ lịch sử này, tướng Vương Thừa Vũ, Chủ tịch Ủy ban Quân chính Thành phố Hà Nội đọc thư của Hồ Chủ tịch gửi đồng bào Thủ đô nhân ngày giải phóng:

“…Tám năm qua, Chính phủ phải rời xa Thủ đô để kháng chiến cứu nước. Tuy xa nhau, nhưng lòng Chính phủ luôn luôn gần cạnh đồng bào.

Ngày nay, do nhân dân ta đoàn kết nhất trí, quân đội ta chiến đấu anh dũng, hòa bình đã thắng lợi, Chính phủ lại trở về với Thủ đô, với đồng bào. Muôn dặm một nhà, lòng vui mừng khôn xiết kể…”.

Trong ngày đoàn quân về tiếp quản Thủ đô, Đại tướng Võ Nguyên Giáp còn ở phía sau và sáng 11-10 mới vào Thành. Chiều ngày 16-10-1954, Chủ tịch Hồ Chí Minh về đến Hà Nội. Sau đó, Người đã có “Thư khen gửi các chiến sĩ và cán bộ của các đơn vị tiếp quản Thủ đô”:

“Thân ái gửi các chiến sĩ và cán bộ!

Trước ngày các chú vâng lệnh về Thủ đô, Bác đã dặn dò các chú việc gì phải làm, điều gì nên tránh.

Khi vào tiếp quản Thủ đô, các chú đã cố gắng làm tròn nhiệm vụ như lời Bác dặn: cùng anh em công an và nhân dân giữ gìn trật tự, trị an; giữ đúng kỷ luật, bảo vệ tính mạng, tài sản của đồng bào và ngoại kiều,v.v...

Vậy, Bác vui lòng khen ngợi các chú, đồng thời Bác lại căn dặn các chú:

- Chớ vì có thành tích mà chủ quan;

- Phải luôn luôn cảnh giác và giữ kỷ luật chặt chẽ.

Phải luôn luôn thi đua học tập và công tác, mở rộng tự phê bình và phê bình để tiến bộ mãi, để làm cho bộ đội ta càng thêm hùng mạnh, chính quyền ta càng thêm vững chắc!

60 năm đã đi qua. Hà Nội đã trải qua bao sóng gió, chứng kiến bao trang sử hào hùng thời chống Pháp quay trở lại, mấy đợt chống chiến tranh phá hoại của đế quốc Mỹ, đối mặt với siêu pháo đài bay B52. Rồi bước vào giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước, xây dựng chủ nghĩa xã hội và thực hiện đổi mới, hội nhập với quốc tế.

Với trách nhiệm với cả nước và tự hào được làm công dân Hà Nội, mỗi người chúng ta hãy hướng đến Ngày giải phóng Thủ đô bằng hành động thiết thực xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh, học tập và làm theo tấm gương đạo đức Hồ Chí Minh, đưa Thủ đô xứng đáng là trung tâm chính trị, kinh tế, xã hội của một đất nước Việt Nam XHCN hội nhập và phát triển.

Tường Khanh