Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Đợt khai quật di tích Cấm Mít đã làm rõ một hệ thống kiến trúc tháp có bố cục: trung tâm bên trong tường bao là 3 Kalan chính gồm tháp Giữa, tháp Bắc, và tháp Nam, phía đông bên ngoài hệ thống tường bao có các kiến trúc tháp Cổng và Nhà dài đồng trục với tháp Giữa theo chiều đông - tây. Toàn bộ hệ thống kiến trúc đều hướng về phía đông (lệch nam 5^o). Đặc biệt, trong lòng mỗi tháp lại có một Hố thiêng có quy mô, bố cục hơi khác nhau.

 

Hệ thống kiến trúc tháp Cấm Mít với bố cục 3 Kalan chính

gồm tháp Giữa, tháp Bắc, và tháp Nam theo trục bắc nam

Cần phải nói thêm rằng, bản thân hệ thống tháp trong kiến trúc Champa đã là một đặc thù tín ngưỡng, nơi chôn cất, thờ tự và cả cử hành các nghi lễ truyền thống. Người Champa đã biến Brahma giáo thành Shiva giáo. Thần Shiva được thờ dưới dạng hình tượng Linga.

Hố Thiêng tháp Giữa được đào ở trung tâm nền móng tháp, mặt cắt dọc hình thang ngược, đáy lớn 2,7m x 2,7m, đáy nhỏ 2m x 2m, cao 1,2m. Thành hố được xây vát taluy bằng gạch vỡ, đất laterit, đất sét trộn nhựa thực vật, bề mặt thành hố không bằng phẳng mà được xây mấp mô, gồ ghề có ý đồ chứ không phải theo ngẫu hứng. Trong lòng hố thiêng, các lớp trên được lát bằng gạch (6 lớp) tạo bề mặt vuông vức, phía dưới lót lớp cát sông màu vàng, mỏng 5cm, tiếp theo rải các lớp cuội và cát sông riêng biệt, xen kẽ nhau (4 lớp cuội, 3 lớp cát) dày khoảng 90cm. Riêng lớp cát cuối cùng sát đáy hố, tại vị trí trung tâm, cát được đổ thành ụ cao hơn lớp cát xung quanh. Nền đáy hố đầm chặt bởi lớp đất sét pha cát trên nền lớp đá núi các loại. Các vách hố khoét 8 hốc nhỏ hình chữ nhật (hốc thiêng) ở gần sát đáy, mỗi vách 2 hốc, mỗi hốc đặt một viên gạch hình chữ nhật (17,5cm x 11,5cm x 7,3cm) ở bên trên, dưới có một hòn cuội sông, sát đáy đặt 2 mảnh nhỏ kim loại màu vàng dát mỏng (vàng Chăm - vàng Hời), phủ lớp cát biển màu trắng xám. Chính giữa hố thiêng bị đào phá từ trước, để lại hố đất đỏ lẫn gạch vỡ, đường kính 1,0m từ miệng xuống đáy, ở trung tâm hố thiêng trong lớp cát gần sát đáy hố chúng tôi thu nhặt được 5 hạt thủy tinh (trong đó 03 hạt có lỗ xuyên tâm dùng để xâu thành chuỗi hạt trang sức đeo cổ, tay, chân… 02 hạt hình bán cầu có một mặt phẳng dùng để gắn, khảm nạm vào các loại mũ miện hoặc các đồ vật khác..) và một số viên thạch anh trắng.

 

Hố thiêng Tháp Giữa sau khi xử lý bề mặt

 

Kết cấu, bố cục lòng Hố thiêng Tháp Giữa

 

Một vách trong lòng Hố thiêng

 

Bố cục trước Hố thiêng

 

Những hạt thủy tinh được phát hiện sát đáy Hố thiêng Tháp giữa

 

Một số mảnh vàng lá dát mỏng và thạch anh đặt trong các Hốc thiêng Tháp giữa

Hố Thiêng tháp Nam được bố trí tại trung tâm tháp, có mặt cắt dọc hình thang cân ngược, đáy lớn 2,65m x 2,65m, cách mặt trong tường tháp 0,5m, đáy nhỏ 2m x 2m, cao 1,2m. Thành hố được xây vát taluy bằng gạch bìa, bề mặt trát bằng phụ gia. Lớp trên lòng hố được lát bằng gạch (còn lại 7 lớp) tạo bề mặt vuông vức, dưới lót lớp cát sông màu vàng mỏng 5cm, tiếp theo là rải các lớp cuội và cát sông thành các lớp riêng biệt xen kẽ nhau, dày khoảng 1,0m. Hố thiêng cũng bị đào phá từ trước, dấu vết để lại là hố đất đen lẫn gạch vỡ… hình vuông ở chính giữa (1,0m x 1,0m) từ miệng xuống tận đáy và từ đáy đào xuyên qua đáy một lỗ tròn đường kính 30cm, sâu 50cm. Đáy hố được đầm chặt bởi cát mịn và đất sét đỏ sẫm lẫn xám trắng. Sát đáy các vách hố thiêng cũng khoét 08 “hốc thiêng”, được bố trí theo qui luật ngược chiều kim đồng hồ (chúng tôi chỉ xử lý được 6 hốc, trừ hố hốc phía tây và tây nam), mỗi vách 2 hốc cách đều nhau (mỗi hốc sát góc và hốc kia chính giữa). Các hốc đều có dạng hình chữ nhật đứng (cao từ 23cm đến 30cm, rộng từ 12cm đến 15cm), phía trên đặt một viên gạch hình chữ nhật (dài từ 16,5cm đến 17cm, rộng từ 11cm đến 11,8cm), dưới đặt viên cuội sông, cửa hốc đặt 1 hoặc 2 viên thạch anh nhỏ màu trắng, bên trong lấp đầy cát biển và ở sát đáy hốc, phía ngay dưới viên cuội có 02 mảnh kim loại nhỏ màu vàng (vàng Chăm - vàng Hời) dát rất mỏng.

Đặc biệt, ở khu vực phía nam bậc cấp cửa chính của tháp, ở độ sâu từ 1,1m đến 1,3m, ngay phía dưới Tympan Garuda, xuất lộ một vệt cuội và cát sông cùng khoảng đất đen có tính chất giống như đất trong hố đất đen đào phá giữa lòng hố thiêng. Sau khi xử lý chuyên môn khoảng đất đen này, chúng tôi thu nhặt được các mảnh vỡ của một vò gốm tráng men ngọc ngả màu nước dưa (chủ yếu là các mảnh thân và đáy vò, không có mảnh miệng nào) cùng một số mảnh đồ sứ trắng ngà, xanh ngọc và đồ gốm (mảnh vỡ của các loại nồi, niêu…) ám khói ở cả hai mặt trong và ngoài. Đáng chú ý hơn, chúng tôi còn thu nhặt được khá nhiều than tro, một số mẩu xương cháy (có nhiều khả năng là xương người), một số viên thạch anh nhỏ màu trắng cùng 06 mảnh vàng lá dát mỏng cắt thành hình voi. Đây có thể là các hiện vật được di chuyển ra từ trong lòng hố thiêng và còn cho biết đã bị đào phá khi tháp vẫn còn tồn tại trên mặt đất, chưa bị sụp đổ hoàn toàn.

 

Hố thiêng Tháp nam sau khi xử lý bề mặt, bóc dỡ gạch vỡ lẫn đất đá xáo trộn

 

Kết cấu, bố cục lòng Hố thiêng Tháp Giữa, hố bị đào phá xuyên xuống tận đáy

 

Các Hốc thiêng được mở trên vách Hố thiêng, bố trí theo qui luật ngược chiều kim đồng hồ

 

 

Hình ảnh các hình voi được cắt cắt từ vàng lá dát mỏng lẫn trong cụm đất đen như trong lòng Hố thiêng

Hố Thiêng tháp Bắc được bố trí ở trung tâm nền móng tháp, mặt cắt dọc hình thang cân ngược, đáy lớn 3,2m x 3,2m, đáy nhỏ 2,3m x 2,3m. Thành hố xây vát taluy bằng gạch bìa, bề mặt trát bằng phụ gia (đất sét, cát trộn nhựa thực vật…) khá dày. Lớp trên lòng hố được lát bằng gạch bìa (7 lớp) tạo bề mặt vuông vức, dưới lót lớp cát sông màu vàng, mỏng 5cm, tiếp theo rải cuội và cát sông dày khoảng 0,9m thành từng lớp riêng biệt, xen kẽ nhau, tỷ lệ cát nhiều hơn cuội. Trong lớp cát sát đáy hố Thiêng, chúng tôi thu nhặt được rất nhiều viên thạch anh màu trắng có kích cỡ khác nhau, phân bố chủ yếu ở nửa phần phía Đông của hố thiêng. Đáy hố không đầm nện bằng gạch vỡ, đá núi, đất sét..như đáy hố thiêng của tháp Giữa và tháp Nam mà được đổ cát vàng khá dày. Ở độ sâu 0,9m, các vách hố được khoét 8 “hốc thiêng” hình chữ nhật đứng (cao 23cm - 30cm, rộng 12cm - 15cm), bố trí theo qui luật ngược chiều kim đồng hồ, mỗi vách bố trí 2 hốc cách đều nhau. Mỗi hốc đặt một viên gạch hình chữ nhật (16,5cm x 13cm x 8cm) ở trên, phía dưới lấp đầy cát biển màu trắng xám, cửa hốc thường có một hoặc hai viên thạch anh và đáy hốc có 02 mảnh kim loại màu vàng dát mỏng. Chính giữa hố thiêng cũng bị đào phá từ trước, để lại hố đất đen lẫn rễ cây, gạch vỡ…từ miệng xuống tận đáy hố.

 

Hố thiêng Tháp bắc - Lòng hố được đổ đầy cát sông màu vàng

 

Thạch anh và các mẩu vàng dát mỏng trong các Hốc thiêng Tháp bắc

Nhìn chung, hố thiêng và các “hốc thiêng” của tháp Bắc có qui mô, kết cấu, bố cục… gần giống với các hố thiêng và các “hốc thiêng” của tháp Giữa và tháp Nam, điểm khác biệt duy nhất nhưng khá đặc biệt là trong lòng các “hốc thiêng” tháp Bắc không đặt các viên cuội sông. Chúng tôi chưa lý giải được điểm khác biệt này, hy vọng trong tương lai, bí ẩn này sẽ được giải mã khi các nguồn tư liệu mới được bổ sung đầy đủ, sáng tỏ hơn.

Hố thiêng xuất lộ trong 3 tháp chính ở di tích Cấm Mít, tuy qui mô, kích thước nhỏ bé hơn nhưng mặt bằng kết cấu, bố cục gần như tương đồng với hố thiêng xuất lộ ở di tích Phong Lệ (Cẩm Lệ, Đà Nẵng). Với việc làm rõ quy mô, kết cấu của 3 hố Thiêng trong các tháp chính Cấm Mít cho thấy sự chú trọng đến lễ nghi và nghệ thuật phong thủy trong việc trấn yểm của chủ nhân.

 

Hố thiêng và các Hốc thiêng tại di tích tháp Phong Lệ (Nguồn: Nguyễn Chiều)

Nếu như các hốc Thiêng trong hố Thiêng phát lộ ở di tích Phong Lệ được xây dựng theo ý đồ từ trước, được tiến hành đồng thời với việc xây vách hố Thiêng thì các hốc Thiêng trong hố Thiêng phát lộ ở di tích Cấm Mít lại được khoét vào vách hố Thiêng sau khi hố Thiêng được xây dựng hoàn chỉnh (đất khoét hốc thiêng vẫn còn tụ thành ụ nhỏ ngay ngoài cửa các hốc Thiêng).

 

Vò gốm men phát hiện ở Tháp nam di tích Cấm Mít

Đồng thời, việc xuất hiện của vò gốm men (khả năng là vò mộ) và đồ tùy táng: đồ gốm, sứ, thủy tinh, thạch anh, hình voi bằng vàng (voi là biểu tượng vật linh trong Hindu giáo, vật cưỡi của thần Indra)… cho thấy ngoài chức năng là đền - tháp thờ các vị thần Hindu giáo (Shiva, Brahma, Visnu…) còn có tính chất như là một tháp mộ, mỗi tháp là nơi lưu giữ tro cốt của các vị vua vương triều trước, nơi thờ tự tổ tiên, cha mẹ… của người xây dựng tháp hoặc là nơi lưu giữ tro cốt, nơi thờ tự của chính chủ nhân xây dựng tháp - người khi còn sống có địa vị, quyền lực cao nhất vùng (vua, tiểu vương, quan lại hoặc quý tộc địa phương…?) và khi chết đi cũng được xem như thần linh (đồng nhất thần - vua) để thờ trong tháp nhưng vẫn theo nền tảng chung của tôn giáo quốc gia là Hindu giáo (thờ thần Shiva dưới hình thức ngẫu tượng Linga - Yoni).

Tiến sĩ Phan Quốc Anh (Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Bình Thuận) cho biết: Theo truyền thuyết, từ thời vua Po Alloah đến vua Po Klongirai (vào khoảng cuối thế kỷ XI đầu thế kỷ XII), xương cốt của vua chúa được chôn ở trong tháp, còn của quý tộc thì ở lăng tẩm. Cho đến khi Po Klongirai lên ngôi, xương cốt của dân ngèo mới được chôn vào Kut dưới các biểu tượng đá để thờ phụng[2].

Hơn nữa, nội dung của các văn bia phát hiện được ở các tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị, Thừa Thiên - Huế, Đà Nẵng, Quảng Ngãi… như Đại Hữu, Nhan Biều, Lai Trung, Hóa Quê, Khuê Trung, Châu Sa…cho thấy rõ sự lớn mạnh, có vai trò quan trọng của một tầng lớp quan chức, quý tộc địa phương dù ở gần hay ở xa kinh đô, làm quan ở địa phương hay ở trong triều đình nhưng vẫn gắn bó với quê hương, không chỉ có nhà vua hay hoàng thân mà các quan chức, quý tộc này cũng xây dựng những công trình công đức ở địa phương: lập đền, dựng bia… Đặc biệt bia Hoá Quê  (Đà Nẵng) còn cho biết những người con của Ajna Sarthavaha “anh của hoàng hậu Indravarman..,” đã dựng hình cha mẹ mình để thờ tự trong đền.

Việc xây dựng các đền thờ, dựng bia, dâng tặng cho các đền tháp ngẫu tượng Linga hoặc nhưng phẩm vật quý giá khác (đất đai, gia súc, người phục dịch, gạo thóc, vàng bạc…) hoặc đưa hình tượng cha mẹ vào thờ tự… là một hành động nhằm biểu dương, tôn vinh vị trí và quyền lực của họ, có thể của cả gia tộc họ trong xã hội đương thời.

Hố thiêng là nơi linh thiêng của người Chăm xưa và dĩ nhiên trong lòng hố thiêng (ở vị trí trung tâm) phải có các vật thiêng. Tuy nhiên khi khai quật các hố thiêng ở Cấm Mít, chúng tôi chỉ thu nhặt được rất ít các hiện vật ở vị trí trung tâm hố thiêng tháp Giữa (5 hạt thủy tinh và một số viên thạch anh nhỏ) và các mảnh vỡ của một bình gốm Chăm đi kèm các hiện vật khác như hình voi bằng vàng, các mảnh gốm sứ, thạch anh, than tro, xương người mủn nát… được xác định mang ra từ chính giữa lòng hố thiêng tháp Nam. Theo các tài liệu hiện biết về các hiện vật phát hiện được trong lòng các hố thiêng của các di tích đền tháp Champa như ở tháp Mẫm (Bình Định), tháp Trung Quán (Quảng Bình), dưới đáy hố Thiêng - GS Lương Ninh gọi là sima[3] - có một con rùa bằng vàng dài 4cm, 02 mảnh vàng hình hoa sen và vài chục viên đá quý, và các khu đền tháp Hindu giáo khác (đặc biệt là các đền tháp ở khu di tích Cát Tiên - Lâm Đồng).

Chúng tôi cho rằng trung tâm các hố thiêng của các di tích đền tháp Champa nói chung, di tích đền tháp Cấm Mít nói riêng, đều có chứa các hiện vật quý bằng đá quý, kim loại quý (vàng, bạc..), đồng… liên quan đến nghi lễ tiến hành tạo dựng một “đồ hình Yantra” của Hindu giáo và cả thần chủ, chum mộ đựng xương cốt sau khi hỏa táng, kloong (bằng vàng, bạc..) đựng xương trán của chủ nhân ngôi đền tháp cùng với những đồ vật tùy táng quý giá khác (vàng, bạc, đá quý…).  Tuy nhiên, thực tế khai quật cho thấy rằng, chắc chắn hố thiêng Cấm Mít đã bị đào phá từ trước, còn ai đào phá, đào phá lúc nào, ai lấy hiện vật trong lòng hố thiêng, gồm những hiện vật gì… là một vấn đề chưa thể làm sáng tỏ ngay được. Hy vọng rằng, trong tương lai chúng ta sẽ có thêm nhiều nguồn tư liệu mới để góp phần làm sáng tỏ những vấn đề đặt ra xung quanh các hố thiêng này.

Lê Hùng - Hoàng Thưởng (Phòng NC - ST)