Ngày 22/7/2019, tại Bảo tàng tỉnh Phú Yên; Sở Văn hóa thể thao và Du lịch Phú Yên, Bảo tàng tỉnh Phú Yên phối hợp với Viện Khảo cổ học tổ chức báo cáo sơ bộ kết quả khai quật di tích Đồng Miễu (thôn Định Thọ 1, thị trấn Phú Hòa, huyện Phú Hòa, tỉnh Phú Yên).
Tới dự buổi họp báo cáo kết quả khai quật có ông Phan Đình Phùng - Phó chủ tịch UBND tỉnh Phú Yên; ông Lê Thế Vịnh, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Phú Yên; các chuyên gia, các nhà nghiên cứu lịch sử văn hóa của tỉnh Phú Yên và các tỉnh lân cận và đông đảo phóng viên báo chí, truyền hình của tỉnh.
Toàn cảnh Hội nghị
Di tích Đồng Miễu, nằm trên một gò đất lẫn nhiều gạch Chăm cổ. Hiện tại người dân đã xây cất nhà ở, bếp và dãy chuồng heo chiếm hết 3/4 di tích. Với sự xâm lấn di tích như vậy gây rất nhiều khó khăn cho việc mở hố khai quạt khảo cổ học. Di tích nằm trong một thung lũng nhỏ, được bao quanh bởi các núi, dãy núi. Phía Đông Nam là Hòn Một, phía Bắc Đông Bắc là Hòn Ông, phía Tây là Hòn Ngang, qua bên kia sông Ba là Núi Bà (nơi có di tích kiến trúc Chăm Pa thế kỉ 12). Phía Đông của di tích, ngay sát quả gò là một dòng chảy như một con suối lớn, là dấu tích còn lại của một dòng chảy cổ.
Tháng 7/2019, Viện Khảo cổ học phối hợp Bảo tàng tỉnh Phú Yên tiến hành khai quật với diện tích 35m². Kết quả khai quật đã làm xuất lộ một phần nhỏ của một kiến trúc đền tháp Chăm Pa gồm cấu trúc nền, móng và một phần thân tháp.
Đặc trưng di tích:
Nền: Được tạo bởi một loại hợp chất gồm đất, đá nhỏ, gạch, ngói vụn và có thể trộn với một loại dầu thực vật, dày 40 cm.
Móng: Xây bằng loại gạch hình chữ nhật kích thước trung bình 32x18x6,5 (cm).
Đế tháp: Xây bằng gạch chữ nhật giống như loại gạch xây móng, có kĩ thuật giật gạch tạo những đường nét có tính trang trí mặt tháp.
Thân tháp hay tường tháp: Cũng được xây bằng loại gạch hình chữ nhật như các phần đế và móng, dày 150cm.
Kết cấu lòng tháp: Đây là một ngôi tháp có kết cấu lòng rất phức tạp. Các nhà khảo cổ học sẽ có những kết quả nghiên cứu cụ thể và công bố trong các công trình nghiên cứu tiếp theo.
Di tích KCH Đồng Miễu
Đặc trưng di vật
Gạch: Cũng như các đền tháp Chăm Pa khác, ở Đồng Miễu có khá nhiều loại hình gạch, từ gạch hình chữ nhật đến các loại hình thang, cắt góc, vát xiên, vê tròn, úp chậu, giật cấp; một vài viên gạch có nét tạo hình lạ, dường như đó là một phần của motif hoa văn nào đó trên diềm mái…
Đá: Hiện vật đá ở đây chỉ duy nhất có một viên cuội tự nhiên tròn, nhẵn. Người ta thường thấy những viên cuội như thế này trong các ngôi đền thờ và được gọi là đá thờ hay đá thiêng. Trong lớp đổ vỡ của những viên gạch nhồi lòng tháp của lần xây sau, các nhà Khảo cổ học phát hiện một phần của viên gạch có khoét lỗ tròn trên mặt gạch đủ để đặt viên đá này lên, tạo thành một bộ Liga-Yoni đơn giản.
Gốm: Phát hiện 97 mảnh trong hố khai quật và 13 mảnh sưu tầm trên mặt đất khu vực xung quanh, đây là những tư liệu vô cùng quan trọng cho việc định niên đại của di tích. Gốm chủ yếu là những mảnh vỡ của nồi, vò và kendy. Ngoại trừ 3 mảnh gốm văn in ô vuông có màu đỏ, xương mịn, còn lại gốm đều có màu xám đen, xương gốm đen lẫn nhiều cát, sạn nhỏ, gốm khá thô, độ nung thấp.
Một số hiện vật khai quật tại di tích
Đồng Miễu là di tích đền tháp xây gạch Chăm Pa có niên đại sớm nhất được biết đến lần đầu tiên trong văn hóa Chăm xưa. Di tích này chưa bao giờ được các nhà khoa học Pháp biết đến. Từ trước đến nay, các nghiên cứu về kiến trúc Chăm Pa đều cho rằng trước thế kỉ 7, có lẽ Chăm Pa chưa có công trình đền tháp xây gạch, mà chỉ là các kiến trúc sử dụng vật liệu nhẹ như gỗ, tre… Việc phát hiện di tích tháp Đồng Miễu đã cho chúng ta suy nghĩ khác hơn, rằng từ thế kỉ 4 người Chăm đã xây dựng đền tháp bằng gạch cho dù cả kĩ thuật sản xuất gạch đến trình độ xây dựng còn chưa hoàn thiện, thậm chí non nớt nhưng đó có thể là những viên gạch đầu tiên tạo nền móng cho những tuyệt tác kiến trúc Chăm Pa sau này.
Vị trí của ngôi tháp phần nào chứng minh cho lý thuyết về các vùng Chăm, các lãnh thổ Chăm trong lịch sử của cố GS. Trần Quốc Vượng, đây có lẽ chính là nơi các chủ nhân Chăm xưa chọn làm khu Thánh địa, tuy nhiên có thể do còn chưa nắm bắt đầy đủ và chưa thật có kinh nghiệm nên việc ứng xử với loại vật liệu mới là gạch đã không được như ý muốn. Công trình bị đổ, vỡ nhiều lần, quy mô nhỏ lại ở vùng có nhiều lụt lội nên đã không có nhiều các công trình được xây dựng thêm. Vào thời kì sau những cuộc nội chiến giữa các tiểu vùng, tiểu quốc Chăm đã làm suy sụp cả Thành Hồ lẫn Thánh địa của nó. Di tích này vẫn là một điểm sáng trên bản đồ di tích Chăm ở miền Trung Việt Nam với giá trị lịch sử - văn hóa rất lớn.
Qua kết quả khai quật và chỉnh lý sơ bộ, TS. Nguyễn Tiến Đông - Trưởng đoàn khai quật khẳng định giá trị đặc biệt của khu di tích: “Đặc biệt là xuất lộ loại gạch, chất liệu gạch mà ban đầu chúng tôi nhận định có niên đại sớm, khoảng thế kỷ thứ 4, thứ 5. Ở miền Trung từ Quảng Nam đến Bình Thuận có rất nhiều di tích Chăm đã được phát hiện, nhưng chưa có kiến trúc nào còn gạch Chăm có niên đại từ thế kỷ 4, thế kỷ 5 còn tồn tại đến nay. Do đó, những phát hiện từ khai quật kiến trúc Chăm ở Đồng Miễu là vô cùng quý giá”.
Ông Lê Thế Vịnh - Giám đốc Bảo tàng tỉnh Phú Yên cho biết sau buổi họp báo cáo kết quả khai quật, nghiên cứu khảo cổ học khu vực Đồng Miễu, Bảo tàng tỉnh Phú Yên sẽ tiếp nhận các hiện vật đã khai quật được, đồng thời thực hiện việc trưng bày giới thiệu đến các nhà nghiên cứu cũng như người dân, du khách trong và ngoài tỉnh.
Tại buổi họp báo, ông Phan Đình Phùng - Phó chủ tịch UBND tỉnh yêu cầu ngành văn hóa Phú Yên tham mưu cho lãnh đạo tỉnh xây dựng một kế hoạch tiếp tục khai quật, nghiên cứu và phát huy giá trị di tích Đồng Miễu trong thời gian sớm nhất.
TS. Nguyễn Tiến Đông
(Viện Khảo cổ học)