Đồi Sành là một trong những quả đồi thấp nằm ở phía tây bắc khu Đồng Mô trước vốn thuộc sự quản lý nông trường Đồng Mô với việc trồng cây lưu niên phủ kín bề mặt. Từ đầu thập niên 90, với chính sách giao khoán đất cho từng hộ công nhân, Đồi Sành thuộc diện tích đất của gia đình bà Đào Thị Mai được sử dụng canh tác cây công nghiệp ngắn ngày.
Đồi Sành là một trong những quả đồi thấp nằm ở phía tây bắc khu Đồng Mô trước vốn thuộc sự quản lý nông trường Đồng Mô với việc trồng cây lưu niên phủ kín bề mặt. Từ đầu thập niên 90, với chính sách giao khoán đất cho từng hộ công nhân, Đồi Sành thuộc diện tích đất của gia đình bà Đào Thị Mai được sử dụng canh tác cây công nghiệp ngắn ngày.
Trước đây, nơi này được người dân tộc Mường trong khu vực coi là khu rừng cấm. Tên gọi Đồi Sành là tên mới dùng gần đây, nó là kết quả của quá trình đào phá săn lùng đồ cổ diễn ra vào thập niên 80. Khi đó, trên bề mặt đồi những kẻ đào trộm đã vứt lại la liệt những mảnh sành vỡ với số lượng lớn.
Xử lý hố thám sát.
Một phần huyệt mộ.
Trên cơ sở khảo sát thực địa cùng với những thông tin thu thập được qua "thăm hỏi" dân tộc học, chúng tôi đã tiến hành đào thám sát ở khu vực mé phía tây, đông và trung tâm đồi nhằm tìm hiểu về tính chất, niên đại, phạm vi và phân bố cũng như các vấn đề có liên quan đến những ngôi mộ Mường cổ ở khu vực Đồng Mô. Kết quả thám sát cho thấy:
- Mộ đều đã bị mất nầm mồ và hòn mồ (thanh đá đánh dấu mồ, cắm xung quanh mộ, về sau, vào thời Lê có kích thước lớn, trở thành bia ghi thân phận chủ nhân mộ) do quá trình canh tác và đào phá. Mộ được táng ở độ sâu từ 0,65 - 0,8m đến 1,2m , trong lớp đất màu vàng tươi. Huyệt mộ hình chữ nhật với kích thước khoảng 2,75m x 0,7m, theo hướng tây nam, phân bố từ chân đến đỉnh đồi. Huyệt mộ thẳng không giật cấp, từ trên xuống dưới tạo thành hai lớp tương đối với sự sắp đặt các đồ tuỳ táng và cấu trúc khác nhau: lớp trên ở độ sâu từ 0,3 - đến 0,45m có các hiện vật gồm 2 lon sành hình ống, quai nhỏ, 1 bát gốm Việt Nam men trắng ngả vàng, miệng loe vát, thành xiên, chân đế cao trung bình, niên đại khoảng thế kỷ 13 -14 và 1 âu sứ men ngọc thế kỷ 12 -13 của Trung Quốc. Ngoại trừ âu sứ nằm ở trên cùng, còn cả ba hiện vật nằm trong lớp đất màu vàng tươi, xốp, lẫn trong những lớp than tro mỏng, phân bố không đều, tập trung ở giữa mộ, được tạo thành một hàng thẳng theo hướng tây nam, cách đều nhau khoảng 0,2m. Các hiện vật do đặt nằm ngửa, miệng hướng lên nên trong lòng chứa đầy than tro. Phía trên những nơi có lớp than tro dầy lẫn đất vàng lẫn sỏi cuội đất lateritte do khi đào huyệt, người xưa đã đào sâu xuống sinh thổ, nên khi lấp tạo nấm mộ, lớp đất này lộn lên phía trên. Đáng chú ý, lẫn trong đồ tuỳ táng là những viên đá cuội, thạch anh với kích thước và hình dáng không xác định, phân bố rải rác từ lớp trên xuống lớp dưới có thể nhằm kè huyệt mộ. Lớp dưới xuất lộ ở độ sâu 0,65m, với lớp than tro dày (0,2m) và đều khắp huyệt mộ hơn lớp trên. Lẫn trong than tro là 1 sanh đồng thời Trần, lòng nông, quai hình khuyên, không có hoa văn trang trí và 2 xâu tiền đồng (chủ yếu là tiền thời Tống - Trung Quốc) ở giữa và cuối huyệt mộ, đã bị ôxi hoá nên dính kết và mủn nát. Cũng giống như lớp trên, xung quanh huyệt có những lớp đá cuội và thạch anh tạo hàng. Dưới lớp này là lớp đất sinh thổ với thành tạo cứng, lẫn sỏi cuội. Một hiện tượng đáng chú ý, ở 2 đầu huyệt mộ có 2 hố đất tròn, đường kính khoảng 0,3m, trong chứa đất vàng lẫn sỏi cuội, xốp, không xác định rõ chức năng ?.
Đồ tùy táng trong mộ Đồi Sành.
Sanh đồng táng trong mộ.
Căn cứ vào cấu trúc và táng thức, đặc biệt là đồ tuỳ táng chôn theo, có thể xác định khu "nghĩa địa" Đồi Sành có những ngôi mộ Mường cổ, được táng vào thời Trần, niên đại thế kỷ 13 -14. Về cơ bản, qui mô những ngôi mộ không lớn (so với giai đoạn sau, ở thế kỷ 16 -17), song có thể thấy chủ nhân mộ là những người có địa vị xã hội nhất định thông qua những đồ gốm, sứ Việt Nam và Trung Quốc, qua sanh đồng và tiền đồng - những thứ không phải dành cho tầng lớp bình dân của xã hội đương thời.
Đồ tùy táng trong ngôi mộ.
Bát gồm thời Lý.
Âu sứ Trung Quốc.
Trong mộ không thấy có dấu tích di cốt, đây là đặc điểm khá phổ biến của những ngôi mộ Mường cổ. Có thể lý giải đó là do mộ Mường được táng ở những vị trí đồi cao, không chịu ẩm, lại được xử lý kỹ lưỡng với những lớp than tro mịn rải đều khắp huyện mộ, do đó di cốt đã bị phân huỷ hoàn toàn. Hoặc cũng có thể ở giai đoạn sớm người Mường sử dụng hình thức hoả táng, mà dấu vết còn lưu lại là những lớp than tro phân bố trong huyệt mộ ? Còn có nhiều quan điểm khác nhau về hiện tượng này. Kết quả nghiên cứu những ngôi mộ ở khu vực Đồi Sành là bằng chứng củng cố thêm cho những lý giải nêu trên.
TS.Nguyễn Văn Đoàn