Tiếp tục chủ đề Chiến tranh và Hòa Bình Đông Sơn, hôm nay tôi muốn cùng độc giả tìm hiểu về phương tiện thực hành chiến tranh dưới thời Đông Sơn.
1. Trước hết chúng ta cùng rà xét về hình thái chiến tranh Đông Sơn. Tư liệu khảo cổ học cho thấy thực hành chiến tranh trong khoảng thời gian tồn tại văn hóa Đông Sơn có thể diễn ra dưới 2 hình thái: chiến tranh bộ lạc và chiến tranh nhà nước sơ khai.
Cuộc chiến tranh lớn nhất do các Lạc hầu, Lạc tướng cũ của Âu Lạc đã diễn ra đầu thế kỷ thứ nhất sau Công nguyên ở vào giai đoạn Đông Sơn muộn, khi đã thuộc Hán. Đó là khởi nghĩa Hai Bà Trưng. Đây rõ ràng là hình thái mang tính chất chiến tranh quốc gia, chiến tranh dân tộc với 65 đơn vị thị tộc, bộ lạc Đông Sơn tham gia nhằm chống lại ách thống trị Hán tộc.
Thuyền chiến và chiến binh trên thạp đồng Đông Sơn. Sưu tập bảo tàng Barbier-Mueller, Geneva, Thụy Sĩ
Về các phương tiện giúp người Đông Sơn thực hành chiến tranh, có thể thấy rõ 3 loại hình: Chiến binh đánh bộ, chiến binh đánh thủy và chiến binh với sự hỗ trợ của voi chiến. Có lẽ còn quá sớm để phân thành các "binh chủng" trong đội hình chiến binh Đông Sơn, cho dù manh nha đã thấy sự chuyên hóa nào đó trong đội quân bắn nỏ thông qua sự thăng hoa của truyền thuyết nỏ thần, và nhận xét cũng như sự tự tin của Mã Viện trong sớ tâu về Hoàng đế nhà Hán sau khi bình ổn Giao Châu: Dự kiến đưa 3.000 nỗ thủ (người bắn nỏ) người bản xứ về giúp nhà Hán ở Trung Nguyên dẹp loạn. Bên cạnh đó là những ghi chép về nỗi kinh hoàng của quân Hán trước voi chiến Hai Bà Trưng, Bà Triệu và sự mô tả "chuẩn hóa" cao của các thuyền chiến Đông Sơn với sạp lầu có người bắn cung nỏ phía trước người chèo lái và phía sau cột trống… cùng vị trí và vũ khí của chiến binh trên thuyền.
Dù sao tôi không tin đã hình thành những đội quân chuyên nghiệp trong thời kỳ văn hóa Đông Sơn. Chiến tranh thời Đông Sơn đã nhanh chóng đưa những thợ săn quen dùng cung nỏ thành chiến binh cung nỏ. Thuyền đi lại hàng ngày, trong chiến tranh được nâng cấp thành thuyền chiến và voi giúp người trong đi lại, vận chuyển thành voi chiến.
2. Hiện vật và minh họa Đông Sơn thể hiện khá rõ phương tiện chiến tranh Đông Sơn. Chiến binh Đông Sơn được thể hiện khá thống nhất dù là tượng khối hay hình khắc trên đồ đồng, ở chỗ chủ yếu đóng khố vạt dài trước sau khá giống khố lễ hội nam của đồng bào Tây Nguyên hiện nay. Tay và tai đeo vòng, đầu cuốn khăn hoặc đội đai đồng như vương miện để chặn tóc, đôi khi là mũ đội đầu chiến binh làm như một vành đai bằng tre nứa kéo dài về phía sau, trên đó cắm các loại lông chim hay cỏ bông lau trang trí. Rất hãn hữu bắt gặp hình thủ lĩnh mặc áo dài đeo kiếm hoặc mặc giáp trụ cầm qua cán ngắn.
Dao găm Đông Sơn và hình đặc tả quản tượng và thủ lĩnh. Sưu tập Nhà hàng Trống Đông Sơn, Hà Nội
Vũ khí của chiến binh dù trên bộ hay trên thuyền đều giống nhau, thường là giáo, lao, cung nỏ, khiên mộc, rìu chiến và qua lưỡi đồng cắm vào các tay cầm bằng gỗ. Những chiếc giáo còn nguyên cán trong mộ Việt Khê cũng như trong các mộ thân cây khoét rỗng phát hiện gần đây cho thấy chúng không dài lắm. Kích thước trung bình trong khoảng 1,2 - 1,5m, thân tròn, đường kính chỉ trên dưới 2,5cm.
Khác biệt trong thang bậc xã hội giữa các chiến binh Đông Sơn thể hiện ở kích thước và đầu tư trang trí hoa văn trên các vũ khí đó. Bên cạnh số lượng ít những lưỡi qua, rìu chiến, giáo kích thước lớn trang trí đẹp là đa số vũ khí cùng loại kích thước nhỏ hơn và thường không có trang trí. Hơn 20 lưỡi rìu, giáo tôi gom được từ bãi chiến trường Suối Tép (Đồng Tâm, Lạc Thủy, Hòa Bình) đều nhỏ và đơn giản, thuộc về những chiến binh Đông Sơn bình dân. Cạnh đó không xa người dân phát hiện trong hang đá một bộ vũ khí và đồ thờ cúng Đông Sơn to, đẹp. Hẳn đó là của một thủ lĩnh kiêm thầy cúng nào đó.
Những chiến binh Đông Sơn như vậy xuất hiện ở các đoàn múa vũ trang trên mặt trống hay trên các khoanh trang trí riêng biệt trên thân trống, và cũng xuất hiện không có gì thay đổi trên các chiến thuyền và được tạo hình khối trên cán dao găm. Một vài chiến binh nam và nữ "quan trọng" được đúc tượng khối trên cán dao găm, đeo dao, cầm rìu, mang nhiều đồ trang sức ở tay và tai, đầu đội đai vương miện đồng, lưng treo lủng lẳng đầu lâu… Hẳn đó là hình đặc tả những thủ lĩnh bộ lạc đương thời.
3. Hiện tại trong khối tư liệu Đông Sơn mà chúng tôi có, chưa từng thấy mô tả chiến binh trên lưng voi chiến, mặc dù số lượng hình tượng voi Đông Sơn xuất hiện trên dưới 30 lần. Đa phần chúng là voi nhà được dùng trong vận tải và trong nghi lễ shaman. Một số thể hiện voi chở thủ lĩnh trên bành, luôn cùng một quản tượng. Có 4 tiêu bản cán dao găm thể hiện hai nữ thủ lĩnh sinh đôi, ngồi ôm gối quay mặt ngang cùng chiều trên lưng voi đẹp. Tôi đã cho rằng đó là biểu tượng 2 chị em Trưng Trắc, Trưng Nhị.
Dao găm và thủ lĩnh Đông Sơn: Hình trái và giữa là một dao găm Đông Sơn còn nguyên phần ốp bao bằng đồng với hình đặc tả vị thủ lĩnh xăm người và đóng khố vạt dài. Hình phải đặc tả phần cán dao găm Đông Sơn nổi tiếng trong sưu tập Phạm: Đầu đội đai trán có tấm trang trí hình tròn sau gáy, 2 tai và tay đeo đầy vòng trang sức, lưng treo một đầu lâu kẻ thù, tay phải nắm chắc đốc dao găm…
Tôi tạm dừng buổi "rì rầm" hôm nay ở đây, hẹn phần tiếp theo sẽ cùng các bạn thăm ngắm, chiêm ngưỡng những sưu tập vũ khí đẹp nhất của văn hóa Đông Sơn.
"Chiến tranh thời Đông Sơn đã nhanh chóng đưa những thợ săn quen dùng cung nỏ thành chiến binh cung nỏ. Thuyền đi lại hàng ngày, trong chiến tranh được nâng cấp thành thuyền chiến và voi giúp người trong đi lại, vận chuyển thành voi chiến" - TS Nguyễn Việt. (Còn tiếp)
TS Nguyễn Việt