Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Hương án sau trận lụt

 

Tổng thể nhang án

Hương án hiện vẫn đang đặt ở di tích quốc gia đặc biệt chùa Keo. Hiện vật dài 227 cm, rộng 156 cm, cao 153 cm. Hương án hình hộp chữ nhật dạng chân quỳ, dạ cá, được kết cấu 3 phần chính: mặt, thân và chân.

Mặt hương án là tấm gỗ liền khối, để trơn, được phủ một lớp sơn ta rồi đánh bóng. Điều này giúp bảo vệ bề mặt gỗ không bị trầy xước khi đặt lễ và bày đồ thờ. Mặt hương án còn có hàng cánh sen được tạo hình đối xứng, dưới hàng cánh sen đăng đối lại có những cánh sen kép chồng xếp nhau kèm theo băng hoa văn dây và cánh sen đơn. Những băng hoa này tạo nên hình một đóa sen mãn khai ôm lấy những đồ thờ tự đặt bên trên.

 

Các hộc có chạm trổ 

Thân hương án là phần trung tâm, được chạm khắc khá tinh xảo và trau chuốt. Ở bốn góc ngoài chạm nổi hoa cúc cách điệu. Thân cũng có các hộc chữ nhật và vuông, bên trong trang trí đồ án rồng với các tư thế khác nhau. Phần thân cũng có đề tài lưỡng long chầu nhật. Theo đó, mặt trời ở giữa chạm cách điệu, giống như mặt hổ phù đang vần vũ trong mây hình đao lửa. Hai bên mặt trời cũng là hai hình rồng thực, chạm chìm, như ẩn trong mây đao lửa, chầu vào mặt hổ phù. Hương án có nhiều trang trí hình rồng. Dù quay ngang hay diễn dọc, những hình tượng rồng này đều chiếm hầu hết diện tích mặt phẳng, không còn để lại một chỗ trống, qua đó, khẳng định tính biểu tượng rõ nét của vương quyền.

Bốn chân hương án được tạo tác hình ảnh rồng với đầy đủ các bộ phận đầu, thân, bàn chân trước. Rồng ở đây trong tư thế đang ngóc đầu, miệng ngậm ngọc báu, bờm và mây đao mác khỏe khoắn. Đồ án hổ phù và lưỡng long chầu nhật ở chân hương án đem đến hiệu ứng mỹ thuật rất cao. Đây là dạng thức đồ án kép hay đồ án chồng đồ án, vừa mang đến cho người chiêm bái cảm giác về tính thẩm mỹ, vừa có hàm ý biểu tượng sâu sắc là sự kết hợp giữa thần quyền và vương quyền. Dưới cùng chân có khóa mộng với 4 bánh xe đá để dễ dàng di chuyển.

Hoa văn trang trí dày đặc, thay đổi chất liệu

Sự độc đáo của bảo vật quốc gia hương án chùa Keo nằm ở kích thước lớn. Theo hồ sơ bảo vật, hương án được xem là lớn nhất trong các hương án sơn son thếp vàng hiện biết cho tới nay đang có mặt tại các di tích thờ tự và tôn giáo tín ngưỡng ở VN.

Thêm vào đó, hương án có hoa văn trang trí phong phú và dày đặc. Hình tượng rồng, với 68 đồ án, được bố cục theo những đề tài như: long ẩn vân, lưỡng long chầu nhật, long giáng. Thống kê còn cho thấy hiện vật có tới 550 hoa sen, 435 hoa cúc, 24 hoa dây, lá, trúc, linh thú, mây lửa, ngọc báu…

Hệ thống bánh xe cũng độc đáo, cho thấy vị trí và chức năng của hương án luôn có sự thay đổi, không nhất thiết phải cố định trong bất cứ một không gian thờ tự nào. Nó cũng cho thấy sự thay đổi về quan niệm kiêng kỵ trong thờ tự của người Việt.

Theo hồ sơ bảo vật, hương án của người Việt có từ thời Lý - Trần và Lê sơ - Mạc và đều làm từ đá hoặc đất nung. Hương án bằng gỗ sơn son thếp vàng dường như là sản phẩm chỉ bắt đầu có từ thời Lê Trung hưng. Sau này, thời Tây Sơn và đặc biệt là triều Nguyễn, hương án trong các quốc miếu, quốc từ, quốc tự chủ yếu làm bằng gỗ sơn son thếp vàng. Như vậy, hương án chùa Keo đánh dấu bước thay đổi về chất liệu.

Cũng trên hương án chùa Keo, có thể thấy sự kết hợp giữa tổ hợp hoa văn mang yếu tố Phật giáo, Nho giáo và Đạo giáo. Chúng hòa quyện, đan xen nhau, tạo nên những giá trị khác biệt trong tôn giáo tín ngưỡng Việt. Các nhà nghiên cứu vẫn gọi đó là tam giáo đồng hành kết hợp với tín ngưỡng bản địa.

Theo hồ sơ bảo vật, với kích thước lớn, cộng với các đề tài rồng, mặt hồ phù, các nhà nghiên cứu cho rằng hương án chùa Keo là đồ thờ tự có giá trị hoàng gia. Nó cũng được đặt trong ngôi chùa với nhiều đồ thờ, nhiều thành tố kiến trúc mang tính cung đình, hẳn là quốc tự, chí ít vào thời Lê Trung hưng, thế kỷ 17.

Trinh Nguyễn