Tháng 9-2004, tôi cùng với 2 nhà sưu tầm và nghiên cứu gốm sứ là Thomas Ulbrich (ở Đức) và Philippe Truong (ở Pháp) đi thăm Bảo tàng Nghệ thuật Dresden, tọa lạc trong cung điện Zwinger (Dresden, Đức). Nơi đây cũng có một số đồ gốm Việt Nam thời Lý - Trần - Lê, trong đó có 2 món đồ gốm Chu Đậu, xứng đáng gọi là bảo vật: chiếc đĩa lớn và chiếc ang (vò), đều có niên đại vào cuối thế kỷ XV.
Tháng 9-2004, tôi cùng với 2 nhà sưu tầm và nghiên cứu gốm sứ là Thomas Ulbrich (ở Đức) và Philippe Truong (ở Pháp) đi thăm Bảo tàng Nghệ thuật Dresden, tọa lạc trong cung điện Zwinger (Dresden, Đức). Nơi đây cũng có một số đồ gốm Việt Nam thời Lý - Trần - Lê, trong đó có 2 món đồ gốm Chu Đậu, xứng đáng gọi là bảo vật: chiếc đĩa lớn và chiếc ang (vò), đều có niên đại vào cuối thế kỷ XV.
Chiếc đĩa có đường kính khoảng 32 cm, tình trạng hoàn hảo. Lòng đĩa vẽ hoa cúc và 2 dải hồi văn hoa lá.
Đĩa gốm Chu Đậu vẽ hoa cúc, đáy tô men nâu, thế kỷ XV, hiện vật của Bảo tàng Nghệ thuật Dresden, Đức.
Đáy đĩa tô men nâu (màu chocolate), một đặc trưng của đồ gốm Việt Nam thời Lý - Trần - Lê. Chiếc ang cao 28 cm, đường kính thân 35 cm, trang trí các đồ án hoa cúc và hoa mẫu đơn, các dải hồi văn đầu cánh hoa ở bên ngoài.
Ang gốm Chu Đậu vẽ hoa cúc và hoa cẩm chướng, thế kỷ XV, hiện vật của Bảo tàng Nghệ thuật Dresden, Đức.
Kỹ thuật tạo dáng, chất liệu thai cốt và màu men của chiếc đĩa và chiếc ang này rất tuyệt hảo. Các họa tiết được vẽ với bút pháp tinh xảo, chứng tỏ chúng được làm ra bởi một tay nghề điêu luyện vào lúc thịnh thời của kỹ nghệ chế tác gốm hoa lam đời Lê. Philippe Truong cho hay: “Đây là một trong ba chiếc ang nổi tiếng nhất của dòng gốm hoa lam Việt Nam. Chiếc thứ nhất là tài sản của Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Nhật Bản ở Tokyo; chiếc thứ hai thuộc sở hữu của một nhà sưu tập lừng danh ở London. Và đây là chiếc thứ ba”. TS. Eva Stroeber, quản thủ tại Bảo tàng Nghệ thuật Dresden nói thêm: “Hai cổ vật này hiện diện trong bảo tàng này từ những năm 60 - 70 của thế kỷ trước nhưng không ai rõ gốc tích của chúng. Do vậy chúng được xếp chung trong sưu tập gốm sứ phương Đông và chưa bao giờ được đưa ra trưng bày”.
Cũng trong năm 2004, tôi có ghé thăm Bảo tàng Dân tộc học Muenchen (Đức). Đây là nơi sở hữu nhiều đồ gốm Việt Nam nhất trong các bảo tàng ở Đức, chủ yếu là gốm men ngọc thời Lý, gốm hoa nâu thời Trần, gốm hoa lam thời Lê - Mạc và đồ sứ ký kiểu thời Nguyễn. Hiện vật gốm Chu Đậu quý hiếm trong bảo tàng này là chiếc hũ gốm hoa lam, cao 40 chứng minh vẽ chim phượng và mây. Người quản thủ kho gốm sứ ở Bảo tàng Dân tộc học Muenchen Đức cho biết: “Cách đây 3 năm, chiếc hũ này đã được hãng bán đấu giá Lempertz rao bán với giá 3.000 DM nhưng không ai mua. Sau phiên đấu giá, có một nhà sưu tập đã mua chiếc hũ này dưới giá sàn, không hiểu sao về sau nó lại hiện diện trong kho của bảo tàng này. Lúc đó người ta chưa biết giá trị của món đồ. Cách đây ít tháng, một chiếc hũ tương tự đã được rao bán trên mạng với giá 25.000 euro và được mua ngay tức khắc”.
Trong các năm 2010 và 2013, tôi có dịp ghé thăm Bảo tàng Lịch sử và Nghệ thuật Hoàng gia Bỉ và Bảo tàng Hoàng gia Mariemont ở Brussels (Bỉ). Đây là 2 bảo tàng có rất nhiều cổ vật Việt Nam, chủ yếu đến từ sưu tập Clément Huet, một nhà sưu tập cổ vật lừng danh người Bỉ, được hai bảo tàng này mua đấu giá vào năm 1952 sau khi Clément Huet qua đời. Bảo tàng Lịch sử và Nghệ thuật Hoàng gia Bỉ có khoảng 3.000 cổ vật Việt Nam, gồm: trống đồng Đông Sơn, đồ gốm thời Giao Chỉ, đồ gốm thời Lý - Trần - Lê - Mạc, đồ sứ ký kiểu của triều Nguyễn và tượng điêu khắc Champa. Trong đó gốm Chu Đậu nổi tiếng nhất ở bảo tàng này là sưu tập chân đèn thời Mạc với hơn 20 chiếc chân đèn quý hiếm. Bảo tàng Hoàng gia Mariemont có khoảng 150 cổ vật Việt Nam, mua từ sưu tập của Clément Huet (1952) và từ các cuộc đấu giá cổ vật thuộc các sưu tập: Hồ Đình, Bảo Đại, Bảo Long... do Binoche-Ventes và Loudemer-Ventes tổ chức trong những năm 1990, trong đó có rất nhiều kendi, đĩa lớn và bình tì bà thuộc dòng gốm Chu Đậu, đặc biệt là sưu tập các con giống trong gốm Chu Đậu có niên đại vào thế kỷ XVI.
Tháng 10-2013, tôi ghé thăm Bảo tàng Nghệ thuật Tokugawa ở Nagoya, Nhật Bản. Đây là nơi trưng bày những bộ sưu tập bát uống trà chân cao lừng danh, men tam thái, xuất xứ từ Chu Đậu. Trong số đó đáng chú ý là chiếc bát thuộc sở hữu của Tướng quân Tokugawa Ieyasu từ năm 1616, có hoa văn vẽ bằng men đỏ và men lục, thành ngoài vẽ hoa văn hình cánh sen và hoa cúc xen kẻ với một nhánh cây bạch quả, đáy phủ men nâu.
Bát trà chân cao Chu Đậu, thế kỷ XVI, men lam đỏ và lục, nguyên thuộc sở hữu của tướng quân Tokugawa Ieyasu (1542 - 1616).
Ngoài ra còn có chiếc bát trà gốm chân cao là bảo vật của gia tộc dòng thứ Owari- Tokugawa.
Bát trà chân cao Chu Đậu, thế kỷ XVI, men lam đỏ và lục, hiện vật của Bảo tàng Nghệ thuật Tokugawa, Nhật Bản.
Hoa văn trên chiếc bát trà này được vẽ bằng men lam nhạt trước khi được tô điểm thêm bởi men đỏ và lục. Trang trí bên trong lòng bát và bên ngoài thành bát được thể hiện rất tỉ mỉ. Hình dáng, màu sắc và hoa văn của chiếc bát trà gốm Chu Đậu này đã được lãnh chúa Owari-Tokugawa dùng làm mẫu để chế tác bát trà trong lò gốm của họ. Theo nhà nghiên cứu Philippe Truong, năm 1616, Tokugawa Yoshinao (1601 - 1650), con thứ 7 của Tướng quânTokugawa Ieyasu và là tộc trưởng của dòng Owari-Tokugawa, đã mời hai thợ gốm tại làng Akazu (vùng Seto) đến lập một lò gốm ofuke-maruở trong thành Nagoya. Vài năm sau, một thợ gốm khác là Tahei, đã đến đây và hợp tác với hai đồng hương để chế tác nên loại gốm bishu oniwa-yaki. Oniwa-yaki, nghĩa là đồ gốm chế tạo từ lò gốm cung đình, chỉ dành riêng cho gia đình các lãnh chúa phong kiến, với các dòng sản phẩm như okuke-yaki cho ngành Owari-Tokugawa, kairakuen-yaki dành cho Kii-Tokugawa, korakuen-yaki dành cho Miro-Tokugawa, rakuraken-yaki dành cho gia đình Ikeda hoặc osaki oniwa-yaki dành cho dòng họ Matsudaira tại Izumo (tỉnh Shimane). Philippe Truong đã căn cứ vào lối trang trí độc đáo và riêng biệt của 2 chiếc bát trà này, cả về kỹ thuật thể hiện lẫn kiểu thức hoa văn, đã nhận định rằng đây là những chiết bát trà được đặt làm riêng cho Tướng quân và gia tộc Tokugawa. Vì thế mà 2 chiếc bát trà gốm Chu Đậu này đã được chính phủ Nhật Bản đưa vào danh mục Tài sản văn hóa quan trọng(Yuzo bukazai) của Nhật Bản.
Bát trà chân cao gốm Chu Đậu, thế kỷ XVI, men tam thái, hiện vật của Bảo tàng Quốc gia Tokyo, Nhật Bản.
Ấm hình con voi, gốm Chu Đậu, thế kỷ XVI, hiện vật của Bảo tàng thành phố Machida, Nhật Bản.
Kendi gốm Chu Đậu vẽ hoa sen và triền chi, thế kỷ XV, hiện vật của Bảo tàng Mỹ thuật Fukuoka, Nhật Bản.
Có thể thấy rằng sự hiện diện của các bát trà gốm Chu Đậu chân cao này đã tạo nên những ảnh hưởng đối với kiểu dáng và trang trí cho những món đồ gốm sản xuất tại Nhật Bản trong thế kỷ XVII. Sự ảnh hưởng này còn kéo dài cho đến thế kỷ XIX với những hiện vật gốm Nhật Bản có niên đại thế kỷ XIX được tìm thấy ở Nhật Bản, ở Bảo tàng Mỹ thuật Boston và Freer Gallery of Arts ở Washington D.C. (Mỹ).
TS.Trần Đức Anh Sơn