Năm 1924, một người câu cá đã ngẫu nhiên tìm được một số đồ đồng ở bờ sông Mã thuộc làng Đông Sơn. Được tin đó, L.Pajot, một quan chức thuế quan ở Thanh Hóa vội vàng tiến hành những cuộc đào bới ở đây.
Mãi đến năm 1929, V.Goloubew, học giả người Pháp ở Trường Viễn Đông Bác Cổ mới cho công bố những gì Pajot đào được ở Đông Sơn, kết hợp với những di vật mà các nhà sưu tập như Demage và D’Argence đã tìm được ở lưu vực sông Hồng. Thế là người ta biết đến “một thời đại đồng thau ở Bắc Kỳ và Bắc Trung kỳ”.
Nhưng phải đợi đến 5 năm nữa, năm 1934, R.Heine Geldern, nhà nghiên cứu người Áo mới đề nghị gọi nền văn hóa đó là “Văn hóa Đông Sơn”.
Thố đồng thời Đông Sơn, cách ngày nay trên 2000 năm
Những di tích Văn hóa Đông Sơn được công bố mặc dầu chưa đầy đủ thì cũng đã nói lên sự phát triển cao, rực rỡ của chúng. Vì thế, các nhà nghiên cứu nước ngoài, vốn mang đầu óc kỳ thị dân tộc, khi đi tìm nguồn gốc của Văn hóa Đông Sơn, đều tìm ở ngoài Việt Nam.
Goloubew tìm nguồn gốc Văn hóa Đông Sơn ở Văn hóa Hán. B.Karlgren (một nhà nghiên cứu Thụy Điển) thì tìm nguồn gốc Văn hóa Đông Sơn ở Văn hóa Chiêm quốc (Trung Quốc) ở cái mà ông gọi là Hoài Thức. Còn O.Janse, người đã đến Việt Nam khai quật Đông Sơn thì lại cho các bộ lạc trên vùng thảo nguyên Âu Á đã mang đến Việt Nam các chế phẩm kim loại để tạo nên Văn hóa Đông Sơn. Và người cực đoan nhất trong số họ là R.Heine Geldern cho rằng tộc người tạo nên Văn hóa Đông Sơn là tộc Tochara đã làm một cuộc thiên di dài dằng dặc từ Hắc Hải sang phía Đông, đến Tân Cương thì rẽ làm hai đường, một đường vào Bắc Trung Quốc tạo nên Văn hóa Ân thương của Trung Quốc và một đường xuống Vân Nam và Việt Nam, tạo nên Văn hóa Đông Sơn.
Nhạc khí đồng Đông Sơn, cách ngày nay trên 2000 năm
Tư tưởng truyền bá luận ăn sâu trong các học giả phương Tây khiến cho họ không bao giờ tìm được nguồn gốc chân chính của Văn hóa Đông Sơn. Chỉ có các nhà khảo cổ học Việt Nam trong một thời gian ngắn của thế kỷ XX mới tìm được nguồn gốc thực sự của Văn hóa Đông Sơn, chúng ta đã tìm được các thời kỳ tiền Đông Sơn, từ Phùng Nguyên đến Gò Mun, và chứng minh một cách chắc chắn rằng Văn hóa Đông Sơn có nguồn gốc bản địa, phát triển lên từ các Văn hóa tiền Đông Sơn. Bất kỳ một loại di vật gì của Văn hóa Đông Sơn, bằng đồng hay gốm, đều tìm thấy các nguyên hình trong các giai đoạn trước. Chẳng hạn như có thể tìm thấy những vòng đeo tai 4 màu trong Văn hóa Đông Sơn bắt nguồn từ khuyên tai bốn màu của Văn hóa Phùng Nguyên.
Mũi tên đồng Cổ Loa - Hà Nội, trên 2000 năm tuổi
Việc chứng minh được nguồn gốc bản địa của Văn hóa Đông Sơn là một thành tích to lớn của khảo cổ học Việt Nam.
Theo tình hình nghiên cứu hiện nay, chúng ta biết rằng, Văn hóa Đông Sơn phân bố từ vùng biên giới phía Bắc đến tỉnh Quảng Bình ở phía Nam. Như vậy Văn hóa Đông Sơn phân bố trên một vùng không gian rộng mà các văn hóa trước đó không thể nào sánh kịp. Nhưng dầu phân bố trên một không gian rộng như vậy, Văn hóa Đông Sơn vẫn mang tính thống nhất. Tuy thế Văn hóa Đông Sơn vẫn có những khác biệt địa phương. Vì thế, các nhà khảo cổ học Việt Nam đã tiến hành phân chia các loại hình địa phương của Văn hóa Đông Sơn. Tuy ý kiến chưa thật thống nhất nhưng đại thể đã kể đến loại hình sông Hồng, sông Mã và sông Lam của Văn hóa Đông Sơn.
Mũi mác Đông Sơn, cách ngày nay trên 2000 năm
Chúng ta đã khai quật nhiều di tích Văn hóa Đông Sơn trên diện tích rộng lớn như: Làng Cả, Đông Sơn, Thiệu Dương, Làng Vạc, tìm thấy rất nhiều di vật quan trọng của Văn hóa Đông Sơn, từ đó đã có những công trình phân loại các loại di vật. Chúng ta cũng đã khai quật các loại mộ táng đặc biệt chôn người trong quan tài bằng thân cây gỗ khoét rỗng (quan tài hình thuyền). Việc nghiên cứu loại hình quan tài hình thuyền cũng được đẩy mạnh nhờ những công trình đi sâu, phát hiện những đặc điểm địa phương của loại hình này.
Trong các di vật của Văn hóa Đông Sơn, có một loại di vật đặc trưng. Tài năng nghệ thuật và kỹ thuật của chủ nhân Văn hóa Đông Sơn là trống đồng. Cho đến nay các nhà khảo cổ học Việt Nam đã có những công trình phân loại chi tiết trống đồng Đông Sơn.
Muôi đồng Đông Sơn, cách nay trên 2000 năm
Từ khối tài liệu phong phú trong các di chỉ Đông Sơn, người ta bắt đầu khôi phục các hoạt động văn hóa vật chất của người Đông Sơn, xem xét các mặt ăn, mặc, ở của họ cũng như khôi phục các hoạt động văn hóa tinh thần của họ. Từ những phương diện này đã có thể nói Văn hóa Đông Sơn đã phát triển ở một trình độ cao. Đấy là một thời kỳ có một văn minh rực rỡ và cũng từ đó, nếu nghiên cứu cấu trúc xã hội của Văn hóa Đông Sơn thì phải đi đến kết luận là thời kỳ này đã tồn tại một nhà nước đầu tiên nảy sinh trong một xã hội đã có sự phân tầng phức tạp.
GS.Hà Văn Tấn
Nguồn: Tạp chí Cổ vật tinh hoa, số 8 (7/2004)