Trong chương trình khảo sát một số di tích thời Lý - Trần quanh khu vực Ý Yên (Nam Định), chúng tôi đã khảo sát tại núi Phương Nhi nằm trong dải núi sót nối liền từ dãy Điệp Sơn (Hà Nam). Nằm đối diện là núi Ngô Xá, nơi có phế tích ngọn Bảo tháp Chương Sơn nổi tiếng.
Thời gian gần đây, núi Phương Nhi được biết tới bởi phát hiện hàng loạt di vật kiến trúc mang đặc trưng nghệ thuật thời Lý, chỉ dẫn chúng là sản phẩm của một di tích có qui mô to lớn cần được nghiên cứu.

Núi Phương Nhi nhìn từ phế tích tháp Chương Sơn.
Nhìn từ trên cao, mặt bằng tổng thể núi Phương Nhi gồm 3 đỉnh có bề mặt tương đối rộng, trong đó các vật liệu kiến trúc tập trung chủ yếu ở đỉnh chính giữa, khi quan sát vẫn có thể nhận thấy hình dáng của một mặt bằng kiến trúc. Tại đây có rất nhiều hố đào phá của kẻ săn lùng đồ cổ, khiến cho bề mặt núi nham nhở. Quá trình đào phá ấy đã làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến di tích. Nhiều vị trí móng kiến trúc đã xuất lộ với những hàng gạch chữ nhật xếp khít. Những kẻ đào trộm lấy đi những hiện vật quí, còn lại la liệt các mảnh vỡ là những bộ phận kiến trúc hoặc mảng trang trí. Có thể nhận thấy chúng là vật liệu kiến trúc và trang trí của công trình kiến trúc rất qui mô. Ngói đều là loại ngói mũi sen đơn và kép với một hoặc hai lớp mũi tạo tác sắc nét, theo "qui chuẩn" thời Lý. Bên cạnh đó là những mảnh ngói ống, trên đỉnh còn vết tích của khối tượng trang trí (uyên ương, lá đề trang trí rồng, phượng...). Các loại ngói phủ men xanh lưu ly xuất hiện khá nhiều. Gạch lát nền hình vuông được trang trí đặc biệt tinh xảo với hoạ tiết hoa cúc, hoa sen nhiều lớp cánh, phủ kín trên bề mặt gạch. Các loại gạch ốp hình chữ nhật trang trí hình rồng thắt túi...

Các phế liệu kiến trúc thời Lý.
Đáng chú ý, nằm phía ngay phía dưới của đỉnh núi chứa phế tích mặt bằng kiến trúc này là một núi thấp hơn, trên bề mặt vương đầy mảnh vỡ 1/2 và 1/3 các loại tháp thờ đất nung cao 3 tầng, 5 tầng và 7 tầng. Ngoài tháp ra, gần như không thấy các loại vật liệu hay bất cứ loại hình trang trí kiến trúc nào. Tuy chưa có điều kiện thống kê, song có thể thấy khối lượng tháp đất nung rất lớn, phân bố trải khắp bề mặt của núi, đồng thời vương vãi xuống vườn các hộ dân cư sống dưới chân núi. Các tháp thờ này mang đặc trưng nghệ thuật thời Lý, đồng thời với phế tích kiến trúc ở trên.

Bề mặt di tích ken dày vật liệu đá và đất nung thời Lý.
Phía dưới chân núi Phương Nhi, khi khảo sát chúng tôi còn thấy hệ thống các di tích thời Lê và Nguyễn với khá nhiều tháp mộ phản ánh mối liên hệ và quá trình tồn tại lâu dài của của một trung tâm Phật giáo nơi đây.

Tháp mộ thời Hậu Lê ở sườn núi Phương Nhi.

Tháp mộ thời Nguyễn bên sườn núi Phương Nhi.
Như vậy ta thấy, nằm trong vị trí liền kề, song sự phân bố các loại hình di vật chỉ định chức năng và tính chất của các đơn nguyên kiến trúc khá rõ ràng. Qua đó cho thấy vào thời Lý, ở đây có cả một quần thể các công trình kiến trúc rất lớn bao gồm tháp (Chương Sơn), kiến trúc có mái lợp (chùa) và khu vườn tháp. Mối liên hệ giữa chúng như thế nào rất cần được lý giải ?.

Rồng ổ đội bia tháp Chương Sơn.
Bảo tàng Lịch sử quốc gia cùng Bảo tàng Nam Định đã phối hợp thực hiện chương trình nghiên cứu và khai quật khảo cổ học di tích này. Công việc ấy sẽ rất có ý nghĩa khi nó không chỉ là cơ sở giải đáp được nhiều vấn đề liên quan đến nghệ thuật kiến trúc và điêu khắc Phật giáo thời Lý - Trần mà còn góp phần tôn vinh và phát huy giá trị của một di tích vốn đã nổi tiếng từ lâu là ngôi Bảo tháp Chương Sơn.
TS. Nguyễn Văn Đoàn-PGĐ BTLSQG