Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Thời gian qua, việc nghiên cứu và tìm hiểu về tiềm năng di sản lịch sử, văn hóa của vùng đất này đã được quan tâm chú ý.

Cảnh quan khu vực Pú Tre , Văn Chấn, Yên Bái nhìn từ phía Bắc.

Theo Đại Nam Nhất Thống Chí, vào thời các vua Hùng, Văn Chấn thuộc bộ Tân Hưng, thời Âu Lạc thuộc bộ Giao Chỉ, trải dài thời Bắc thuộc và các triều đại lịch sử, Văn Chấn cũng có nhiều thay đổi. Đến thời Trần là trấn Quy Hoá, nằm trong 16 Châu Thái gồm có: Mường Lò, Mường Chiếu (Chiêu Tấn). Mường Tấc, Mường Sang, Mường Vạt (Việt Châu), Mường Mụa, Mường La, Mường Mưổi, Mường Thanh, Mường Lay, Mường Tùng (Mường Lăng), Mường Hoàng (Hoàng Nham), Mường Tuyên (Lệ Tuyên) Mường Chiến Khan (Châu Khiêm), Mường Chúp, Mường My. Đời nhà Mạc, Mạc Kính Khoan làm mất 06 Châu, đến đời nhà Lê đã đòi lại được, thời Tây Sơn - Văn Chấn thuộc phủ Hưng Hóa nhưng đến đời Nguyễn do không giữ được nên chỉ còn 10 châu (Thập Châu) của Tây Bắc ở đời Nguyễn (từ thời vua Gia Long đến vua Tự Đức) là vùng Thập Châu thuộc tỉnh Hưng Hóa, thời Pháp thuộc châu Văn Chấn thuộc hạt Nghĩa Lộ, tỉnh Lào Cai. Đến năm 1900 châu Văn Chấn thuộc tỉnh Yên Bái. Từ 1940 đến 1945 đổi châu Văn Chấn thành phủ Văn Chấn. Sau cách mạng tháng Tám, châu Văn Chấn đổi tên là huyện Văn Chấn thuộc tỉnh Yên Bái, đến năm 1962 Văn Chấn thuộc tỉnh Nghĩa Lộ, ngày 03/01/1976 huyện Văn Chấn thuộc tỉnh Hoàng Liên Sơn. Tháng 10/1991 sau khi tách tỉnh Hoàng Liên Sơn thành hai tỉnh Yên Bái và Lào Cai, huyện Văn Chấn thuộc tỉnh Yên Bái.

Văn Chấn với cánh đồng Mường Lò rộng lớn, dân gian vẫn lưu truyền câu ca “nhất Thanh, nhì Lò, tam Than, tứ Tấc”, đây là vựa lúa lớn thứ 2 vùng Tây Bắc, là nơi tụ cư lâu đời của nhiều đồng bào dân tộc.

Các cán bộ khảo cổ xử lý hố khai quật.

Xã Phù Nham đã được giới khảo cổ học biết đến từ thập kỷ 70 - 80 của cuối thế kỷ XX bằng việc phát hiện các di vật trống đồng, thuổng đồng, vòng tay đồng thuộc văn hoá Đông Sơn. Bảo tàng Yên Bái cũng đã phát hiện được các di vật thời đại đồ Đá cũ (30 vạn năm về trước), thời đại đồ Đá mới (cách đây khoảng 1 vạn năm) và giai đoạn hậu kỳ Đá mới - sơ kỳ Kim khí (khoảng 5000 năm trước đây), đến Thời kỳ phong kiến độc lập tự chủ xa xưa, nhân dân các dân tộc đã nhận thức sâu sắc về vị trí và vai trò quan trọng của vùng đất biên viễn này, luôn đoàn kết chống giặc ngoại xâm. Năm Ất Mão (1075) nhân dân vùng Văn Chấn đã có những dân binh theo Thái úy Lý Thường Kiệt chiến đấu chống quân xâm lược nhà Tống tràn từ phương Bắc xuống.

Lộ diện đống đổ phế liệu kiến trúc tại di tích Pú Tre, Văn Chấn, Yên Bái

Vào thế kỷ XIII, trong chiến thắng huy hoàng của nhà Trần 3 lần đánh tan quân xâm lược Nguyên - Mông những dân binh Mường Lò cũng đã có những đóng góp quan trọng cho thắng lợi vĩ đại đó. Bước vào thế kỷ XIX, khi cả nước đang chống giặc Pháp xâm lược thì bọn giặc cờ Vàng ở phương Bắc lợi dụng thời cơ tiến xuống đánh chiếm vùng Tây Bắc nước ta, nhân dân Mường Lò đã nổi lên chống trả quyết liệt. Khi thành Sơn Tây bị tạm đánh chiến trong phong trào Cần Vương: cụ Nguyễn Quang Bích và Nguyễn Văn Giáp đã lui binh vào Mường Lò, rồi chiêu binh tại chỗ chống trả vô cùng anh dũng trong thời gian ngắn …Như vậy, Văn Chấn vùng đất là có bề dày lịch sử hàng ngàn năm, việc phát hiện các dấu tích kiến trúc thời phong kiến độc lập tự chủ trên vùng đất biên viễn này lại càng minh chứng một cách cụ thể, sinh động phản ánh truyển thống lịch sử hào hùng đấu tranh dựng nước và giữ nước của nhân dân các dân tộc huyện Văn Chấn nói riêng và nhân dân Yên Bái nói chung.

Mảnh ngói bờ nóc trong hố thám sát.

Ngói mũi hài thời Trần.

Vào cuối năm 2010, Bảo tàng tỉnh Yên Bái đã tiến hành điều tra khảo sát khu vực cánh đồng Mường Lò và các vùng phụ cận thuộc xã Phú Nham, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái. Kết quả đã phát hiện được phế tích lò nung vật liệu kiến trúc cổ, đặc biệt là 2 phế tích kiến trúc cổ bước đầu xác định có niên đại thời Trần tại đồi Pú Chìa Chùa và đồi Pú Tre.

Trên cơ sở đó, Bảo tàng đã làm các thủ tục và đã được Bộ VH,TT&DL ra quyết định số 2408/QĐ - BVHTTDL cho phép thăm dò, khai quật khảo cổ di tích đồi Pú Tre, Bản Ỏ, xã Phù Nham, huyện Văn Chấn, tỉnh Yên Bái. Trong quá trình nghiên cứu Bảo tàng đã mời các chuyên gia của Bảo tàng Lịch sử quốc gia tư vấn chuyên môn và trao đổi tại thực địa.

Sau thời gian tiến hành nghiên cứu, đã bước đầu đã làm phát lộ nền móng của một kiến trúc thời Trần có qui mô rộng lớn, góp phần tìm hiểu lịch sử của vùng đất phía tây bắc của tổ quốc, đồng thời thu thập những dữ liệu khoa học phục vụ công tác trùng tu, tôn tạo và phát huy giá trị di tích trong tương lai.

TS.Nguyễn Văn Đoàn-Phó Giám đốc BTLSQG