Di tích Bình Châu gồm di tích Bình Châu I và di tích Bình Châu II là một trong những di tích quan trọng trong hệ thống di tích Tiền Sa Huỳnh thuộc thôn Châu Me, xã Bình Châu, huyện Bình Sơn, tỉnh Quảng Ngãi. Được phát hiện vào cuối những năm 90 của thế kỷ XX, cho đến nay di chỉ khảo cổ học Bình Châu đã thu hút sự chú ý của nhiều nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế.
Di tích Bình Châu I, đã được các nhà khảo cổ học phát hiện năm 1977. Năm 1978 Viện Khảo cổ học đã phối hợp với Sở Văn hóa Thông tin tỉnh Nghĩa Bình (cũ) lần đầu tiên khai quật di chỉ này. Từ đó đến nay đã có 1 cuộc khai quật và 3 cuộc khảo sát.
Năm 2000 di tích Bình Châu II được phát hiện, qua việc thám sát cho thấy đây là một di chỉ cư trú và mộ táng, có tầng văn hóa dày, chứa nhiều vỏ nhuyễn thể nước mặn và rải rác xương động vật, đan xen mộ huyệt đất và mộ vò, đồng thời mang những nét tương đồng với di tích của Long Thạnh; Bàu Trám; Xóm Ốc, Suối Chình thuộc đảo Lý Sơn (đã được nghiên cứu, khai quật), tuy nhiên tại di tích Bình Châu II cũng có những sắc thái riêng. Nhận thấy tầm quan trọng của di tích Bình Châu II và để hiểu biết đầy đủ về diện mạo văn hóa của di chỉ này, tháng 4 năm 2002, được phép của Bộ Văn hóa – Thông tin. Bảo tàng Lịch sử Việt Nam đã phối hợp với Sở Văn hóa – Thông tin tỉnh Quảng Ngãi trở lại điều tra, thám sát di tích Bình Châu II.
Ngày 14-12-2002 Bảo tàng Lịch sử Việt Nam (nay là Bảo tàng LSQG) phối hợp với Bảo tàng Tổng hợp tỉnh Quảng Ngãi (có ông Đoàn Ngọc Khôi tham gia) đã tiến hành khai quật di tích khảo cổ học Bình Châu II. Đoàn khai quật gồm có: TS. Ngô Thế Phong trưởng đoàn, TS. Vũ Quốc Hiền và các cán bộ chuyên môn. Căn cứ vào thực địa các nhà khảo cổ mở 6 hố khai quật với tổng diện tích khai quật và thám sát là 259m2, đến cuối tháng 1 năm 2003 thì hoàn thành.
Qua kết quả thám sát và khai quật cho thấy: Nhìn chung kết cấu địa tầng trong các hố khai quật tập ở di tích Bình Châu II cơ bản là đồng nhất.
Cảnh khai quật di tích Bình Châu II.
Hố khai quật 1 có tầng văn hóa dày trung bình là 2m, trong hố này ở độ sâu 70 – 80cm đất có màu nâu đen, nâu vàng, mảnh gốm ken dày, trong đó có mảnh nồi nấu đồng, một bình gốm nhỏ và xuất hiện cuội biển. Đặc biệt những mảnh gốm có xương gốm dày, màu đỏ thẫm đặc trưng của gốm Bình Châu giai đoạn muộn. Độ sâu 80 – 90cm xuất hiện loại gốm mới, xương gốm mỏng, màu đỏ tươi. Góc tây nam có bi gốm, những mảnh xương động vật, hòn ghè, hòn kê và có một chiếc rìu đá, bi đá, nồi nấu đồng, xỉ đồng. Điều đáng chú ý là phát hiện mộ táng có chôn theo nồi gốm cùng mâm bồng và những viên sỏi nhỏ. Độ sâu 140cm trở xuống xuất hiện loại gốm mang đặc trưng gốm ở di chỉ Long Thạnh giai đoạn sớm với xương mỏng, áo màu đỏ gạch hay vàng nhạt, xuất hiện loại mộ vò có chôn theo cụm gốm, bát mâm bồng, nồi gốm nhỏ, dọi xe chỉ gốm hình chóp cụt và một bàn mài rãnh bằng đá.
TS Ngô Thế Phong, báo cáo sơ bộ kết quả khai quật di tích Bình Châu II, Quảng Ngãi.
Ở hố khai quật thứ 2 cũng tương tự như hố khai quật 1. Nhưng ở độ sâu từ 190 – 216 đất chuyển từ màu xám đen sang màu xám xanh xuất hiện những mảnh gốm có xương gốm cứng mỏng, màu đỏ tươi, ngoài ra còn thấy đoạn xương răng hàm, xương ống chân của trâu, bò. Đặc biệt là còn thấy nhiều công cụ rìu đá và bôn răng trâu.
Hố khai quật thứ 3 thấy xuất lộ những mảnh gốm thời Tiền sử, ở độ sâu 70cm, tầng văn hóa thuần cát vàng, một số nơi cát ngả sang màu nâu. Tìm thấy một cụm gốm gồm nhiều mảnh chân đế mâm bồng được tô đen ánh chì thành từng băng song song, mộ táng thấy ít hơn hố 1 và hố 2.
Hố khai quật thứ 4 và thứ 5, có rất ít mảnh gốm và không tìm thấy mộ táng. Tầng văn hóa hoàn toàn thuần cát vàng.
Hố khai quật thứ 6, tầng văn hóa không rõ, khảo sát trên mặt hố thu được nhiều mảnh gốm cổ, 2 mảnh cuốc đá, rìu đá màu xám trắng, ngoài ra còn thấy bình hình con tiện, một mâm bồng trang trí tô đen ánh chì và tô đỏ thổ hoàng thành từng băng.
Di vật khai quật gồm có: Đồ đồng (rìu xòe cân, mũi nhọn đồng, xỉ đồng, bọt đồng…). Đồ đá (rìu, bôn, cuốc đá, bàn nghiền…). Đồ gốm (Nồi, bát mâm bồng đế cao, bát mâm bồng đế thấp, bình hình con tiện vai gãy và rất nhiều mảnh gốm bị vỡ..). Đồ xương (Mũi tên, mũi lao, chông 3 cạnh, mũi nhọn có dấu vết chế tác..).
Bình con tiện (hiện vật khai quật tại di tích Bình Châu II, Quảng Ngãi).
Mâm bồng đế cao (hiện vật khai quật tại di tích Bình Châu II, Quảng Ngãi).
Nhận xét: Dựa vào diễn biến của tầng văn hóa cũng như những hiện vật tìm được trong địa tầng di chỉ Bình Châu II có niên đại thuộc Hậu kỳ thời đại đồng thau chưa bước sang gia đoạn Sa Huỳnh cổ điển. Ngoài ra di chỉ Bình Châu II còn có mối liên hệ mật thiết với nhóm di tích Tiền Sa Huỳnh ở miền Trung Việt Nam.
Đầu tiên là quan hệ mật thiết di chỉ Long Thạnh (Quảng Ngãi) vị trí đều phân bố trên cồn cát ven biển miền Trung, đều có khu cư trú và khu mộ táng riêng biệt, di vật giống nhau như: nồi vai gãy, bình hình con tiện có miệng loe, cổ cao có dáng gãy ở vai hoặc đáy, nồi hình cầu được trang trí văn thừng sát mép miệng, ngoài ra đồ gốm có trang trí văn in mép vỏ sò…phong cách tô đen ánh chì trên nền thổ hoàng theo từng băng với những hoa văn khác nhau.
Nồi vai gãy (hiện vật khai quật tại di tích Bình Châu II).
Có quan hệ mật thiết với di chỉ Bàu Trám (được phát hiện vào năm 1977, năm 1979 khai quật lần 1, năm 1992 khai quật lần 2). Dựa vào kết quả của 2 đợt khai quật này thấy lớp sớm của di tích Bình Châu II có những đặc trưng giống của di chỉ Bàu Trám thể hiện rõ trên hiện vật như: đồ đựng có vai gãy, bát mâm bồng có chân đế cao, cùng tô màu đen ánh chì và được trang trí trong vành miệng, đặc biệt là loại nồi có miệng loe xiên, thân hình cầu được trang trí văn thừng lên sát mép miệng. Loại này đã tìm thấy trong lớp dưới của di chỉ Bàu Trám.
Di chỉ Bình Châu II cũng có những nét tương đồng với di chỉ Xóm Ốc và di chỉ Suối Chình như: bình có miệng loe cong, miệng gấp khúc dạng bình hình con tiện, đáy tròn vát nhọn, thân được trang trí văn thừng, văn in vỏ sò, văn vạch tam giác đối đỉnh…
Kết quả của cuộc khai quật đã khẳng định được di chỉ Bình Châu II là một di chỉ có tầng văn hóa dày vừa là di chỉ cư trú vừa là di chỉ mộ táng được phân tách thành hai khu riêng biệt và là một trong số di chỉ thuộc nhóm di chỉ Tiền Sa Huỳnh ở miền Trung Việt Nam. Qua những diễn biến tầng văn hóa và qua những hiện vật được tìm thấy ở di chỉ Bình Châu II thì niên đại của di chỉ có thể nằm trong khoảng 3000 năm đến 2500 năm cách ngày nay.
Lê Thị Huệ (tổng hợp)
Nguồn:
- Bảo tàng Lịch sử Việt Nam, Thông báo khoa học 2004.
- Những phát hiện mới về khảo cổ học năm 2003. NXB Khoa học Xã hội.
- Báo cáo kết quả khai quật Di tích Bình Châu II – Quảng Ngãi, năm 2003