Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Theo nhiều nhà khoa học, có thể rắn đã biến hình thành một con vật không có thật: rồng. Đúng là những con rồng thời Lý, Trần có thân uốn khúc của loài rắn. Có thể con rồng đầu tiên phải thoát thai từ loài rắn. Sau đó, rồng được "chắp" thêm nhiều hình tượng các con vật khác, tùy vào trí tưởng tượng của người đời và mang dấu ấn thời đại. Dĩ nhiên, nếu hình tượng rắn đã biến hóa thành rồng rồi, thì trong điêu khắc không còn thấy con vật này trong vóc dáng thực nữa.

Phải đến tận thời Nguyễn, khi đúc 9 chiếc đỉnh đang bày ở sân Đại Nội (Huế), mà chúng ta thường gọi là "Cửu Đỉnh", thì hình bóng của rắn mới lại xuất hiện. Duyên do là Cửu Đỉnh khắc họa cảnh vật điển hình của nước Nam, từ núi sông, biển cả đến các loài động vật, không thể không có mặt loài rắn. Trong số 162 hình khắc họa của 9 cái đỉnh đồng, thì có 36 hình động vật, trong đó có hình một con rắn và một con trăn (cũng là loài rắn lớn).

Có lẽ ít người biết được rằng hình tượng rắn đã quen thuộc với người Việt cổ từ thời văn hóa Đông Sơn. Trong cuộc khai quật Làng Vạc, xã Nghĩa Hòa, huyện Nghĩa Đàn, tỉnh Nghệ An đã phát hiện 2 chiếc dao găm có tượng rắn đang cuốn nhau.

Chiếc thứ nhất có độ dài khoảng 12cm, có lẽ là dao găm minh khí chứ không phải là dao găm thường ngày sử dụng. Đáng chú ý là phần lưỡi dao găm giống hoàn toàn các dao găm khác của văn hóa Đông Sơn, nhưng phần cán dao lại là một đôi rắn có thân đang quấn chặt vào nhau. Miệng rắn mở to, có đôi mắt lồi. Một con đỡ đôi chân trước, một con đỡ đôi chân sau của voi. Voi được mô tả có vòi dài. Trên lưng voi có bành và trên đó lại có hình tượng một chiếc trống đồng.

Nghệ thuật tạo tượng của người Việt cổ đạt đến đỉnh cao, cái mà ngày nay người ta gọi là mỹ thuật ứng dụng, mỹ thuật công nghiệp. Tức là người xưa nhìn quanh mình, thấy cái gì cũng có hồn, cái gì cũng có thể ghép tượng vào được. Ví dụ, cái ấm có vòi dài được ghép vào hình tượng cổ chim và mỏ chim, có cả mắt, trên cổ chim lại có 3 tượng người ngồi vắt vẻo. Trên một cái muôi đồng cũng được ghép tượng một người đang ngồi thổi khèn. Nghệ thuật còn là ở chỗ: người xưa lược bỏ các luật viễn cận và tỷ lệ tự nhiên khi tạo tượng: miệng rắn há ra lại ngoạm trọn chân con voi…

Hình tượng rắn trên Cửu Đỉnh (Huế). Ảnh tư liệu.

Cái đẹp của nghệ thuật tạo hình thể hiện tâm thức của người xưa khi thể hiện cặp rắn quấn nhau. Có lẽ là rắn đực và rắn cái, thể hiện sự phồn thực, âm dương giao hòa. Biểu tượng phồn thực mong cho mọi loài sinh sôi nảy nở, mùa màng cũng bắt chước loài vật mà bội thu.

Cặp rắn quấn nhau là biểu tượng phồn thực. Vậy thì hình tượng của loài động vật này trong cặp mắt người Việt cổ phải là hình tượng đẹp và rắn cũng là một loại linh vật, cội nguồn của sinh sôi, của sự sống. Chiếc dao găm cán tượng này còn mô tả một con voi, một động vật quen thuộc đã thuần hóa, trên lưng voi lại là trống đồng. Điều này khiến ta liên tưởng đến hình ảnh loài voi đã có công với người Việt cổ biết bao nhiêu, từ thời văn hóa Đông Sơn đến Hai Bà Trưng, Bà Triệu cưỡi voi ra trận và voi còn theo chân người anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ đại phá quân Thanh.

Nếu như ở nhiều cộng đồng dân tộc khác, ngựa đóng vai trò quan trọng thế nào thì voi đã đóng vai trò quan trọng như thế đối với người Việt xưa. Trống trên lưng voi, chắc là trống trận. Tạo nên cặp tượng rắn quấn nhau - voi - trống đồng quả là sức tưởng tượng và óc sáng tạo của người Việt cổ thật hết sức phong phú mà ít gặp ở các cộng đồng cư dân cùng thời khác.

Dao găm cặp rắn quấn nhau và hổ.

Chiếc dao găm thứ hai có độ dài khoảng 20 cm, cũng đào được năm 1973 tại khu mộ cổ Làng Vạc. Dao có trang trí hoa văn hình học ở 2 bên lưỡi. Cũng lại mô típ hai con rắn quấn nhau, nhưng miệng rắn lại đỡ chân trước và chân sau của con hổ.

Hình tượng cặp rắn quấn nhau trên cán dao găm đồng Làng Vạc là tượng rắn cổ nhất nước ta. Các nhà khảo cổ học đã từng phân tích niên đại bằng phương pháp khoa học tự nhiên của khu mộ này, cho kết quả cách đây hơn 2.000 năm. Vậy, với tư liệu hiện nay thì đây là hình tượng rắn sớm nhất ở ta, bằng chất liệu đồng thau lóng lánh. Đẹp và rất có hồn, phản ánh tâm thức của người Việt một thời. Thể hiện tượng rắn là những người thợ đúc - nghệ sĩ tài hoa.

Hình tượng rắn trên cán dao găm Làng Vạc thật quý. Vì sau đó, hình ảnh thật của loài rắn vắng bóng trên nghệ thuật tạo hình Việt. Phải đến hơn 18 thế kỷ sau, rắn (và trăn) mới xuất hiện lại trên Cửu Đỉnh triều Nguyễn.

Theo ANTG