Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Chỉ có trên Trống Đồng

Trong suốt chiều dài lịch sử văn hóa dân tộc, hình tượng các con vật gắn liền với đời sống con người. Không có con vật nào lại đặc biệt như rắn, khi nó tồn tại rất nhiều trong các truyện cổ dân gian của người xưa, vừa là biểu tượng của sự ác dữ, của lừa dối, của bội bạc dối trá, nhưng đồng thời cũng là sứ giả của thần may mắn, mang hy vọng… Ở các khu vực sông Đà, sông Hồng, sông Lam và khu vực vịnh Hạ Long vẫn tồn tại các đền thờ rắn.

Tuy nhiên, rắn chỉ xuất hiện nhiều trong các trò chơi, câu chuyện dân gian, còn các đồ vật tới nay các nhà khảo cổ tìm được hầu như rất ít xuất hiện hình tượng rắn.

Theo TS. Nguyễn Văn Đoàn, Trưởng phòng nghiên cứu sưu tầm (Bảo tàng Lịch sử Quốc gia), tại Việt Nam, ngoài hình tượng rắn thần Naga xuất hiện nhiều trong tín ngưỡng và văn hóa Champa, hình tượng rắn tới nay chỉ phát hiện được trên trống đồng Ngọc Lũ (văn hóa Đông Sơn), cách nay khoảng 2000 năm. Còn giai đoạn lịch sử về sau, các nhà khảo cổ chưa tìm thêm được bất kể đồ vật nào có hình tượng rắn.

Ông Nguyễn Văn Đoàn, Trưởng phòng nghiên cứu sưu tầm, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Trên trống đồng Ngọc Lũ (trống đồng phát hiện tại làng Ngọc Lũ, Hà Nam) xuất hiện hình tượng rắn nước nằm ngửa há mồm, thân rắn là thân thuyền (đó là hình tượng sớm nhất của thuyền rồng), phía trên là hình tượng con chim cụp cánh lao đầu vào miệng rắn.

TS. Đoàn lý giải, rắn xuất hiện trong tín ngưỡng, tâm linh, thậm chí là quan niệm nhân sinh quan và thế giới quan. Đặc biệt, trong tính truyền thống của người Việt, đó là sự đối ngẫu, hài hòa giữa âm và dương.

Hình tượng rắn nuốt chim là thể hiện sự lưỡng hợp - lưỡng nghi, rắn là vật dưới nước tượng trưng cho âm, còn chim là vật trên trời tượng trưng cho dương, chim lao đầu vào miệng rắn là sự hòa hợp âm - dương. Hình tượng rắn nuốt chim thể hiện mẫu chung trong hằng số văn hóa Việt Nam, như hình tượng Âu Cơ - Lạc Long Quân, mẹ - cha, núi - biển…

Còn trong tín ngưỡng của người Champa, hình tượng rắn thần Naga xuất hiện khá nhiều trong điêu khắc chùa chiền. Hình tượng đó xuất hiện mang tính chất bản địa. Rắn gắn bó sâu đậm với cư dân miền sông nước, nơi vốn đã có tín ngưỡng thờ rắn.

Đồng thời, là sự kết hợp hài hòa với đời sống tôn giáo ảnh hưởng sâu đậm của Phật giáo du nhập từ Ấn Độ. Rắn thần Naga thường xuất hiện gắn liền với chim thần Garuda. Garuda là vật cưỡi của thần Visnu (một trong ba vị thần của Ấn Độ giáo) và là kẻ thù của rắn Naga. Garuda có đầu, mỏ, móng của chim đại bàng, còn mình và tay chân là của một người khổng lồ. Còn Naga là một loài rắn sống dưới thủy cung.

Tượng chim thần Garuda bắt rắn

Theo thần thoại Ấn Độ, Garuda thù địch với Naga vì mẹ của Garuda bị mẹ của rắn Naga bắt làm nô lệ và sỉ nhục nên Garuda luôn tìm cách giết rắn Naga để báo thù cho mẹ. Trong các tác phẩm điêu khắc thường có hình Garuda đang nuốt rắn Naga, chân quắp chặt hoặc giẫm lên rắn Naga với thái độ dữ dằn, mạnh mẽ.

Còn truyền thuyết của người Khmer kể rằng, có một người Bà La Môn đi thuyền từ Ấn Độ đến vùng đất của người Khmer, chinh phục nàng công chúa con của vua rắn Naga, rồi lấy làm vợ và sinh ra dòng dõi các vị vua Khmer. Vì vậy, trong các ngôi chùa Khmer, rắn Naga ngự trên các mái chùa, đầu đao để xua đuổi tà ma và bảo vệ đạo Phật.

Ngoài ra, cũng có hình tượng rắn Naga được chạm trổ bằng xà cừ uốn lượn, quấn quanh những cánh cửa chùa, tủ đựng kinh sách, xe tang đưa người chết đến nơi hỏa thiêu, tượng trưng cho vị thần đưa linh hồn người tốt lên cõi Niết Bàn. Người Khmer thờ thần rắn là để được thần rắn che chở, phù hộ độ trì cho người dân Khmer diệt trừ ma quỷ.

Theo TS. Đoàn, hình tượng rắn thần Naga trong tín ngưỡng Champa có thể coi là yếu tố du nhập, nhưng khi được tiếp nhận, nó kết hợp với văn hóa truyền thống, trên nền tảng chung của văn hóa Việt Nam đã nêu ở văn hóa Đông Sơn. Tuyệt nhiên, trong các giai đoạn từ sau Đông Sơn, hình tượng rắn hầu như ít xuất hiện. Đặc biệt, các giai đoạn Lý, Trần, Lê… cho tới nay rất hiếm, các nhà khảo cổ và nhà sưu tầm cổ vật chưa ai thấy thêm hiện vật nào có hình tượng rắn.

TS. Đoàn đặt giả thiết, phải chăng tất cả các con vật loài người đều có thể thuần dưỡng được, nhưng riêng con rắn thì không. Trong khi quan niệm dân gian người Việt luôn gắn với cái gì đó phải lành, tốt tươi, sinh sôi nảy nở, con rắn lại thường đem đến sự không lành, không sinh sôi nảy nở, không tốt tươi cho đời sống của nền tín ngưỡng cư dân nông nghiệp.

Nên dù rắn là con vật rất đỗi gần gũi trong đời sống nông nghiệp lúa nước, nhưng sử dụng hình tượng rắn trong văn hóa dân tộc lại rất ít. Nó chỉ xuất hiện trong văn hóa Đông Sơn, nhưng dưới giác độ là nhân sinh quan.

Rắn giữ mộ

Ngoài hình tượng rắn trong cổ vật, rắn vừa là biểu tượng của sự hồi sinh vừa là hiện diện của cái chết. Vì vậy, trong dân gian còn truyền miệng nhiều câu chuyện kỳ bí liên quan tới rắn, như các câu chuyện về rắn giữ mộ. Chúng tôi đã được một số nhà khảo cổ học kể lại các câu chuyện trùng hợp khá lý thú về rắn khi khai quật mộ cổ.

Theo lời kể của một số nhà khảo cổ, khi khai quật mộ chưa lần nào bắt gặp một đồ vật trong mộ có hình tượng rắn. Thông thường trong mộ chủ yếu là các đồ vật có hình lợn vàng, các con thú gắn với giữ mộ của giai đoạn thời Bắc thuộc, chủ yếu là huyệt mộ của các quan lại nhà Hán sang cai trị nước ta.

Một nhà khảo cổ kể lại, cách đây vài năm ông từng tham gia đoàn khai quật mộ của một vị vua nổi tiếng trong lịch sử Việt Nam. Trong suốt quá trình khai quật không hề có biến cố gì xảy ra, nhưng khi khai quật gần tới nơi linh thiêng nhất là quan tài của vua thì có những đàn rắn từ mộ lao bủa ra. Quá bất ngờ, không ai để ý nên không ai rõ đó là loại rắn gì, có độc hay không. Rắn từ mộ bò ra rồi bỏ đi chứ không cắn ai, dù lúc đó có nhiều người dân đứng xung quanh xem khai quật. Khi đàn rắn bỏ đi hết, công việc khai quật lại được tiếp tục. Kết quả các nhà khảo cổ thu được rất mỹ mãn, thêm nhiều hiện vật giá trị cho nghiên cứu.

“Khi đấy những người dân tới xem khai quật truyền miệng nhau là rắn giữ mộ cho ngài. Về mặt tâm linh, người dân tôn vinh lên, nhưng về mặt kiến giải khảo cổ, khoa học thì không có chứng cứ. Bản thân nhà khảo cổ cũng chưa kiến giải được điều đấy”, nhà khảo cổ trên cho biết thêm.

Còn trong câu chuyện của mình, PGS.TS. Nguyễn Lân Cường (Phó Tổng thư ký Hội Khảo cổ học Việt Nam) cũng từng nghe người dân kể về sự xuất hiện lạ lùng của rắn trong một lần khai quật. Đấy là thời điểm năm 2008, khi ông tham gia đoàn khai quật di tích hang Con Moong, ở thôn Thành Trung, xã Thành Yên, huyện Thạch Thành (Thanh Hóa). PGS. Cường nhớ lại:

“khi đấy tôi về thì được nghe người dân kể lại, trước khi bắt đầu khai quật 2 ngày, lãnh đạo địa phương lên lập bàn thờ để cúng vái theo tập tục. Buổi sáng thắp hương thì buổi chiều hôm đó có con rắn cạp nong khá to về nằm cuộn tròn trên thân cây to ngay lối đi lên hang.

Ngoài con rắn còn có một con bướm rất to cũng về và lượn lờ quanh hang, người dân chưa bao giờ thấy con bướm lạ to như thế. Con rắn đấy không có gì hung ác, người đi qua lại nó cũng không cắn, chỉ nằm cuộn trên cây. Nhưng tới khi chúng tôi về tới nơi thì cả rắn và bướm đều đã bỏ đi. Tôi cũng không rõ thực hư thế nào, chỉ là nghe người dân đồn đại như vậy”.

Trong lần khai quật đó, ở độ sâu 3,4m các nhà khảo cổ đã tìm thấy 4 ngôi mộ của 5 cá thể người cổ. Tuy nhiên, việc gặp rắn khi khai quật mộ rất hiếm, cũng chưa có ai có thể giải thích được hiện tượng đó. Nhưng các nhà khảo cổ học thì thiên về khả năng trùng hợp ngẫu nhiên hơn là một ý nghĩa nào đó về mặt tâm linh.