Theo kết quả điều tra khảo sát, tháp Champa được xây dựng trên mọi vùng đất Tây Nguyên, từ Kon Tum đến Lâm Đồng cho đến nay chỉ còn lại phế tích. Hiện nay, tháp Champa còn lại duy nhất ở Tây Nguyên là tháp Yang Prong trên địa bàn tỉnh Đăk Lăk.
Tháp Yang Prong
Được xây dựng ven bờ sông Ealeo, thuộc địa bàn Easup. Tháp được xây dựng trên vùng đất cao với nhiều công trình kiến trúc liên quan. Cho đến nay, các công trình hầu như đã sụp đổ chỉ để lại dấu tích.
Tháp được xây dựng có quy mô khá lớn, bình đồ mặt bằng tháp hình vuông, cạnh dài 5,2m. Đế tháp được xây hình khối đồ sộ vững chãi, đế được khắc tạc những cánh sen to bản đầu nhọn hướng lên làm nền cho thân tháp vươn lên trên một tòa sen khổng lồ. Thân tháp hình khối, bốn góc là 4 trụ góc vững chãi, mỗi cạnh có 5 dãy cột cao vút vươn lên. Phía trước là hệ thống vòm cửa dẫn với hai cột cừa đỡ vòm mái hình cung tù. Diềm mái tháp nhiều lớp xây giật cấp vươn ra đỡ bộ mái tháp vững chãi. Mái tháp hình khối hộp 4 cạnh nhiều tầng thu nhỏ dần tới đỉnh. Các góc mái đều gắn hình các con vật trang trí vươn ra. Toàn bộ tháp cao 11,2m được xây bằng gạch đỏ au.
Trang trí tháp đơn giản lấy hình khối làm chủ đạo, họa tiết hoa văn đơn giản, khắc tạc to thô mang dáng dấp khỏe mạnh. Cũng như các tháp Champa ở miền Trung, tháp được xây dựng thờ Thần Shiva, trong tháp có bệ thờ, ngẫu tượng Linga - Yony. Những tác phẩm nghệ thuật đất nung trang trí tháp cho thấy chất văn hóa Tây Nguyên đã gia nhập vào kiến trúc này làm nên bản sắc riêng của tháp Champa trên đất Tây Nguyên. Những hình chim được thể hiện đầy sống động được gắn trang trí trên mái tháp với nhiều tư thế khác nhau diễn tả đơn sơ, giàu tính hiện thực.
Theo bia ký để lại cho biết tháp được xây dựng vào cuối thế kỷ XIII đầu thế kỷ XIV do vua Chế Mân dựng ghi công kỷ niệm về sự bảo trợ của Thần Yang Prong (vị thần vĩ đại), ông đã đoàn kết giữa người Chăm và các dân tộc Tây Nguyên sát cánh cùng chống kẻ thù xâm lược Nguyên Mông thắng lợi vào cuối thế kỷ XIII.
 |
| Tháp Yang Prong trước khi trùng tu tôn tạo. |
Tháp Yang Mun (Gia Lai)
Đầu thế kỷ XX, khi khảo sát các kiến trúc tháp Champa trên địa bàn thị trấn Cheo Reo, huyện Ayunpa, cách sông KrôngPa không xa còn một cây tháp Champa sừng sững. Do xa lạ với cư dân bản địa cùng với bản chất kỳ thị thực dân, những cha đạo đã dỡ cây tháp này lấy địa điểm xây dựng nhà thờ Đạo.
Tháp Yang Mun hiện nay chỉ biết trên bản vẽ đã cho thấy đây là một tháp Champa khá lớn, được trang trí đẹp với nhiều họa tiết hoa văn trang trí sắc sảo, đặc biệt là hoa văn cánh sen. Dựa vào những vật liệu phá dỡ tháp cho biết tháp được xây vật liệu chủ yếu bằng gạch với kỹ thuật truyền thống Champa.
Ngoài đế và thân tháp hình khối vuông, bộ mái hình khối chóp nhọn, tháp có hình khối khá đặc biệt, được xây bằng gạch màu đỏ mang dáng dấp ngọn đuốc lửa thắp sáng trên vùng đất này. Bên cạnh tháp là tượng thờ, bệ thờ, những hiện vật mang phong cách nghệ thuật Champa thế kỷ XIII - XIV.
 |
| Tháp Yang Mun. |
Tháp Bang Keng (Gia Lai)
Nằm chìm trong cánh rừng đại ngàn huyện Krôngpa, tháp Bang Keng bị đổ nát từ lâu như một gò gạch lớn rực màu đỏ.
Kết quả khai quật cho thấy toàn bộ cây tháp được xây bằng gạch kích thước lớn, mặt bằng tháp hình vuông. Kỹ thuật xây dựng truyền thống Champa, các viên gạch được mài xếp chồng khít hầu như không có mạch. Khắc tạc trang trí tháp đơn giản, vẻ đẹp kiến trúc tháp mang hình khối hài hòa, cân đối.
 |
| Tháp Bang Keng đổ nát. |
Lê Đình Phụng