Sáng ngày 27/4, tại di tích Thành cổ Luy Lâu, phường Thanh Khương, thị xã Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, Bảo tàng Lịch sử Quốc gia phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Bắc Ninh và Đại học Đông Á (Nhật Bản) tổ chức báo cáo sơ bộ kết quả khai quật di tích thành cổ Luy Lâu, năm 2025.
Toàn cảnh Hội nghị
Thực hiện Quyết định số 566/QĐ-BVHTTDL ngày 06/03/2025 của Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, cho phép Bảo tàng Lịch sử Quốc gia phối hợp với Sở Văn hoá, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh và Đại học Đông Á (Nhật Bản) tiến hành khai quật di tích thành cổ Luy Lâu lần thứ 8, đây cũng là mở đầu cho sự nối tiếp của chương trình kí kết hợp tác nghiên cứu học thuật quốc tế Việt - Nhật giai đoạn 3 (2025 - 2029). Đợt nghiên cứu khai quật được tiến hành từ ngày 25/03/2025 đến ngày 29/04/2025.
Đại biểu tham quan công trường khai quật
Vị trí chọn mở hố khai quật trên tường thành Ngoại phía tây, giáp với đường liên thôn, phía đông nam cách chùa Phi Tướng khoảng 40m, phía nam cách góc tây nam của thành Ngoại khoảng 80m. Vị trí khai quật là nơi rộng nhất của đoạn tường thành phía tây, chiều ngang khoảng 27m, cao hơn xung quanh khoảng 1,2m, dốc từ đông sang tây. Hố khai quật được mở giáp với hố khai quật năm 2022, có ký hiệu 25LL.T15, được chia thành các vị trí A, B, C, D, tổng diện tích khai quật khoảng 76m2, mở theo 2 hướng: hướng thứ nhất mở dọc theo tường thành để tiếp tục nghiên cứu phế tích kiến trúc đã tìm thấy của đợt 7 (tháng 11/2022) nằm trong lòng tường thành; hướng thứ hai cắt ngang tường thành về phía bờ sông Dâu xưa để tìm hiểu địa tầng các lớp đắp thành.
Toàn cảnh hố khai quật 25LL.T15
Kết quả khai quật đợt này được tiếp nối từ những phát hiện trong đợt khai quật tại hố T14 (lần 7 năm 2022). Diện tích được mở rộng, đã bổ sung rất nhiều hiểu biết mới có giá trị về quá trình xây dựng, tồn tại, biến đổi và niên đại của thành Luy Lâu nói chung và việc xây dựng tường thành Ngoại, đặc biệt tại thành Ngoại ở phía tây. Căn cứ vào địa tầng, di tích xuất lộ được sắp xếp từ sớm đến muộn như sau:
- Dấu tích mặt bằng sinh hoạt: tương đương với lớp 3 xuất lộ ở độ sâu 2,4m là lớp phù sa sông có các hoạt động của cư dân xưa, có các dấu vết tro than, xương răng động vật, các mảnh vụn gạch ngói, một ít mảnh đồ dùng sinh hoạt.
- Rãnh thoát nước: tiếp tục xuất lộ trong hố đào dài 3m có hướng tiến về phía bắc và nam, mặt cắt ngang gần giống hình thang úp ngược, trên rộng 100cm, đáy rộng 84cm. Cũng như nhận định năm 2022, rãnh là công trình được xây dựng trước khi xây dựng bức tường. Căn cứ vào địa tầng, gạch sử dụng xây rãnh, chúng tôi cho rằng niên đại xây rãnh vào khoảng thế kỷ thứ 4. Sau khi kết nối các kết quả nghiên cứu trước đây ở tường thành Ngoại phía bắc trong đợt nghiên cứu năm 2000 của TS.Nishimura tại vị trí khai quật ký hiệu Lũng Khê 4 và hố khai quật T11 (tháng 5/2022) đều tìm thấy trong địa tầng lát cắt thành có một rãnh đất, đào vát dạng chữ V đào sâu xuống sinh thổ có hướng chạy dọc tường thành. Chính vì vậy, chúng tôi cho rằng các rãnh này có liên quan đến nhau và rất có thể là hệ thống thoát nước cho mặt bằng nơi đây được xây dựng trước khi xây đắp tường thành Ngoại ở phía bắc và phía tây.
Di tích rãnh thoát nước xây bằng gạch thế kỉ 4 và tường gạch thế kỉ 5
- Di tích tường gạch: được tìm thấy năm 2022, tiếp tục xuất lộ trong hố khai quật, chạy dọc lòng thành về hướng bắc, có chiều dài 11m, đoạn còn khá nguyên vẹn ở phía nam dài 4,8m, đoạn còn lại ở phía bắc chỉ còn lại phần đế móng đứt đoạn. Chân móng rộng khoảng 2,2m, chỗ cao nhất khoảng 2,0m, đáy móng tường được gia cố bằng một lớp đất sét. Các loại gạch sử dụng xây tường có nhiều kích cỡ khác nhau, trang trí các loại hoa văn hình ô trám dạng lưới, vòng tròn đồng tâm, chữ S..., niên đại khoảng từ thế kỷ 1 - 5, các viên có kích thước lớn, còn khá nguyên vẹn được sử dụng xây dựng mặt ngoài, trong ruột tường các lớp xây bằng gạch vỡ nhỏ hơn, xếp thành từng lớp tương ứng với các hàng xây bên ngoài, mạch to nhồi đất. Kỹ thuật xây dựng này đã thấy được sử dụng trong xây dựng các bức tường dày ở những di tích có niên đại muộn hơn như trong ruột tường tháp Chăm Hòa Lai (Ninh Thuận) cũng được xây tương tự như ở đây. Căn cứ vào địa tầng, vật liệu sử dụng xây dựng, chúng tôi cho rằng đoạn tường thành này được xây dựng vào thời Nam Triều (thế kỷ 5). Đây là dấu tích của bức tường thành ngoại phía tây đầu tiên xây bằng gạch, dù không còn nguyên vẹn, bị phá dỡ nhưng các dấu vết để lại rất rõ ràng đó là việc đào bóc, tháo dỡ gạch xây tường, có vị trí đến tận sát đáy móng, trên hai vách đất còn thể hiện rõ hình dáng của hai mặt tường và tiếp tục tiến về hai phía bắc và nam.
Di tích tường gạch thời Lục Triều (thế kỉ 5)
- Lối đi: Trong đợt này, đã tìm thấy dấu tích của một lối đi sát với chân tường gạch ở phía trong thành, được xếp bằng một lớp gạch vỡ, rộng khoảng 1,3m.
- Lớp đất đắp thành: tương đương với lớp 2, đắp mở rộng bề mặt tường thành về hai phía đông và tây của tường gạch, đắp trùm lên thân tường. Phía đông trong lòng thành được đắp bằng đất thịt, mịn, lẫn ít gạch ngói và lèn khá chặt. Quan sát địa tầng cho thấy lớp đắp dày khoảng 1,5m, mặt tường rộng khoảng 8m, chân tường phía tây dốc về phía tây dài khoảng 9m. Phía tây được gia cố kỹ hơn phía đông, đó là các lớp gia cố bằng gạch ngói đập nhỏ đầm lèn lẫn đất xen kẽ với lớp đất sét màu trắng. Các lớp gia cố tạo thành các băng từ sát chân tường gạch và mở rộng ra phía bờ sông Dâu, song song với chân tường gạch. Có thể, phía này giáp sông Dâu xưa nên việc đắp được chú ý và coi trọng hơn để tránh trôi trượt và bị lở vào mùa mưa lũ. Căn cứ vào vật liệu kiến trúc có trong các lớp đắp, niên đại lớp đắp này vào khoảng cuối thế kỷ 5 đầu thế kỉ 6.
Lớp đất đắp thành thời Lục Triều (thế kỉ 5-6)
Cũng trong giai đoạn này, sau khi được mở rộng đưa vào sử dụng một thời gian, đoạn tường thành tại vị trí khai quật đã có hiện tượng bị đào phá tại bức tường gạch xây trong giai đoạn đầu để lấy gạch. Các dấu vết đào phá thể hiện rất rõ trên cả đoạn tường xuất lộ trong hố khai quật, đoạn bị phá nặng nhất ở nửa đoạn tường phía bắc đến tận đáy móng. Sau khi đào phá lấy gạch, tường thành đã được đắp lại, tại các vị trí đào sâu đã được gia cố khá cẩn thận bằng gạch đập nhỏ trộn với đất.
- Đến thời Tùy Đường, mặt bằng thành Ngoại phía tây có giai đoạn đã được sử dụng để xây cất các công trình kiến trúc. Từ thời Tùy Đường về sau, tường thành chỉ được tu bổ, đắp cao thêm trên cơ sở mặt bằng của tường thành đắp vào thời Lục Triều.
Di tích bó móng thời Tùy Đường
Vẫn như những nhận định của năm 2022, với độ cao hiện nay được xác định khoảng trên dưới 2m, thì tường thành Ngoại Luy Lâu đắp vào giai đoạn Lục Triều có lẽ chỉ mang chức năng là tường bao ngăn cách nội thành và bên ngoài và là một con đê ngăn nước của sông Dâu vào mùa mưa lũ.
Di vật thu được trong hố khai quật gồm có vật liệu xây dựng là các loại gạch chữ nhật, gạch múi bưởi, hoa văn trang trí khá phong phú như: ô trám dạng lưới, vòng tròn đồng tâm, chữ S... có màu vàng nhạt, đỏ và xám xanh, có những viên có ký tự chữ Hán như: chữ “州Châu”, chữ “第đệ” viết ngược, chữ “十thập”, chữ “一nhất”, chữ “吉cát”, chữ “ 萬Vạn”, chữ “里年Lý Niên”... Ngói có dạng ống và lòng máng. Bên cạnh đó là các mảnh đồ gia dụng bằng đất nung, sành và gốm men thuộc các loại hình như bát, đĩa, bình, vò... Ngoài ra, ở nửa phía tây trong lớp đất đắp thành thời Lục triều tìm thấy một số tiền đồng Ngũ Thù, mũi tên đồng 3 cạnh, mũi tên đồng 4 cạnh, mảnh đồng, xỉ đồng... Các di vật thu được trong hố khai quật có niên đại kéo dài từ thế kỷ thứ 1 đến đầu thế kỷ 20, nằm trong các lớp đất đắp thành.
Có thể nói, đây là lần đầu tiên phát hiện tại Luy Lâu tường thành Ngoại phía Tây khi khởi dựng được xây bằng gạch, vì vậy chúng tôi kiến nghị các cơ quan chuyên môn của tỉnh, địa phương quan tâm, có phương án bảo vệ và trong tương lai sau khi nghiên cứu kỹ, có thể phát huy trưng bày tại chỗ để giới thiệu cho công chúng và du khách trong và ngoài nước biết về lịch sử của thành Luy Lâu.
Thành cổ Luy Lâu cũng đang trong tình trạng chung của nhiều di tích khác trong cả nước, đó là phải chịu sức ép rất lớn từ sự phát triển kinh tế - xã hội, gây ảnh hưởng đến di tích. Do vậy, chúng tôi mong muốn các cơ quan chức năng địa phương cần có những biện pháp hữu hiệu để hạn chế những hoạt động xâm hại đến di tích, hài hòa giữa bảo vệ, bảo tồn di tích với việc phát triển kinh tế - xã hội địa phương.
Kết quả nghiên cứu hợp tác trong những năm qua về thành cổ Luy Lâu đã đóng góp nhiều nhận thức mới về di tích thành cổ Luy Lâu, tuy nhiên, bấy nhiêu đó vẫn chưa đủ để có những cái nhìn rõ ràng hơn về diện mạo của toà thành cổ, còn nhiều vấn đề đặt ra ở phía trước cần tiếp tục được nghiên cứu, tìm hiểu để làm sáng tỏ các bí ẩn lịch sử còn ẩn chứa dưới lòng đất tòa thành cổ.
Lê Chiến - Đinh Huyền