Khi mới được phát hiện, cây đèn đã lập tức thu hút sự chú ý của giới khảo cổ. Các nhà nghiên cứu đã dành nhiều thời gian để đi tìm lời giải đáp cho sự xuất hiện của bảo vật này. Cây đèn đã đi vào những văn liệu khảo cổ học trong nước và thế giới như một hiện tượng độc nhất vô nhị của Việt Nam, là hiện vật độc đáo không chỉ ở hình dáng đặc biệt mà còn bởi những điều ẩn chứa bên trong nó.

Sau đó, cây đèn hình người quỳ đã được đưa về lưu giữ và bảo quản tại Bảo tàng Louis Finot. 

 

 

Cây đèn có cấu tạo gồm phần tượng người quỳ, phần đĩa đèn và giá đỡ đèn. Phần đĩa đèn hình tròn ở phía trước, gắn với người quỳ bởi đôi bàn tay đang bưng đĩa đèn. Phải chăng, ngoài việc được dùng để thắp sáng những nơi tế lễ, thờ tự của cư dân Việt cổ, cây đèn còn là vật dẫn đường chỉ lối cho người chết khi sang thế giới bên kia, sống trong một vũ trụ khác, bao la hơn, cũng có trăng, có sao, có mặt trời và hào quang được phát ra từ những cây đèn. Điều này cũng đi liền với quan niệm “của đồng chia ba, của nhà chia đôi” để người xuống cõi âm vẫn có đồ dùng như khi sống (nguồn: “Về những cây đèn đồng hậu Đông Sơn” - TS. Phạm Quốc Quân)

Đặc điểm nhân chủng của hình người bê đĩa đèn đã đưa đến nhiều cách luận giải khác nhau. Chẳng hạn, O.Janse cho rằng, pho tượng đồng hình người quỳ là hình ảnh của thần Dyonysos được xuất hiện từ những người chết. Những chiếc đèn trên tượng có thể được xem để thờ thánh trong sự luân hồi của tạo hóa.         

Sau O.Janse, cũng có một số ý kiến cho đó là đèn của người Đông Hán. Họ là những tù binh Hung Nô bị người Hán bắt làm nô lệ trong cuộc chiến biên giới phía Tây Bắc Trung Quốc cách đây 20 thế kỷ, để sau đó, họ trở thành người hầu đội đèn do các quý tộc Hán đương thời và khi những chủ nhân của nó sang làm quan tại Giao Chỉ đã đưa cây đèn theo.      

Song một số nhà nghiên cứu Việt Nam lại cho rằng pho tượng thể hiện sự giao thoa văn hóa Đông Sơn với văn hóa Ấn Độ vào những thế kỷ đầu Công nguyên. Hình ảnh tượng người quỳ gợi lại cho người xem liên tưởng đến những tượng phỗng Chàm trong văn hóa Champa và Đại Việt thời kỳ sau này với những đặc điểm văn hóa Ấn Độ rất đặc trưng thể hiện trên pho tượng.

Cho dù có giao lưu, ảnh hưởng từ văn hóa nào thì Cây đèn hình người quỳ vẫn luôn là hiện vật khá “độc” và “lạ” bởi đây không chỉ là cây đèn lớn nhất, đạt trình độ mỹ thuật cao nhất về nghệ thuật tạc tượng, thể hiện được đặc điểm nhân chủng, mà còn độc đáo nhất về hoa văn trang trí.

* Giải mã những ẩn số trong nghệ thuật tạo hình độc đáo của Cây đèn hình người quỳ

 Về mặt tạo hình: Cây đèn cao 40 cm, rộng 27 cm, nặng 1,9kg, được làm theo kiểu hình người quỳ, hai tay đang bưng đĩa đèn. Hai vai và trên lưng có ba giá đỡ đèn hình chữ S, mỗi giá đỡ một bát đèn dầu và có một hình người nhỏ hai tay đang ôm lấy phần cuối của mỗi giá đỡ. Ở giữa mỗi giá đỡ lại được trang trí một hình người quỳ với đôi tay chắp trước ngực hướng vào nhau, cử chỉ đang chơi nhạc cụ của những người này cho thấy họ là những nhạc công. Trên phần chân và hông của pho tượng còn trang trí 4 nhạc công ở tư thế quỳ trong đó có hai người đang thổi sáo, hai người còn lại chơi một loại nhạc cụ (chưa xác định loại hình).

Từ nghệ thuật tạo hình của cây đèn, chúng ta có thể nhận thấy dấu ấn của một số yếu tố văn hóa khác biệt, cùng những cảm quan về vũ trụ khác nhau… điều này tiềm ẩn qua hình dạng và chi tiết, hãy cùng giải mã: 

+ Yếu tố văn hóa Ấn Độ

Phần tượng thể hiện dáng người quỳ chiếm tạo hình chính (kích cỡ lớn nhất) của cây đèn. Người này thân để trần, quấn dải khố chảy dài ngang đùi, trên đó trang trí những bông hoa và mái tóc cuộn hình xoắn ốc. Hình dáng của tượng người này mang các đặc điểm thường thấy ở các tượng Phật (Buddha) Ấn Độ, vùng Viễn Đông. Xung quanh vành môi là hàng ria mép mỏng và bộ râu chia đôi phần cằm. Quan sát phần cằm xẻ (chẻ) mang đặc điểm nhân chủng học rõ nét, cũng là một chi tiết phổ biến trong nghệ thuật điêu khắc đá Champa (nền văn hóa ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Ấn Độ). Ngoài ra, phần vòng bụng đầy đặn, bắp chân khuỳnh, toàn thân tượng trong tư thế nâng đỡ, tạo sự liên tưởng tới nghệ thuật tạo hình của vũ công Ấn Độ.

+ Yếu tố văn hóa Địa Trung Hải

Học giả Olov Janse cho rằng, mặc dù người đàn ông được tạo ra ở tư thế quỳ, nhưng đây không phải là một người ở vị trí thấp hèn mà là một bậc vương giả trong nền văn hóa Địa Trung Hải. Chi tiết vòng trên đầu (vành khăn) và những vật trang điểm cho thấy đây là bức tượng thể hiện một bá tước hoặc một vị thánh, bởi trong thần thoại Hy Lạp, những vị thần thường được mô tả ở tư thế quỳ. Không chỉ như vậy, trong nghệ thuật cổ điển, sự khác biệt về kích cỡ thể hiện trong tác phẩm, sẽ cho thấy sự khác nhau về cấp bậc: Tương quan với các nhạc công cầm đèn thì người quỳ có kích cỡ lớn hơn nhiều, có thể thấy, cây đèn tạo hình một vị thần (tượng người quỳ) và những người bình thường (nhạc công). Tượng không chỉ có đặc điểm nhân chủng Ấn Độ (cằm xẻ) mà chi tiết đôi mắt mở to, tròn còn gợi tới vẻ đẹp của các vị thần trong nghệ thuật cổ điển Hy Lạp.

+ Yếu tố văn hóa Việt - Hán

Cũng từ chi tiết người quỳ đội đèn, GS. Đỗ Văn Ninh kéo lại gần hơn, muốn đưa cây đèn về với Trung Nguyên, qua câu chuyện đánh Hung Nô, bắt tù binh làm người hầu đội đèn, theo đó, nó chính là của người Hán, mang tư tưởng Hán, được mang vào cùng với đội quân viễn chinh người Hán, để khi chết chôn theo, như quan niệm của hầu hết các dân tộc phương Đông. Quan điểm đó có tính dung hòa, nhìn cây đèn ấy, cùng với một bộ sưu tập hiện vật đầu Công nguyên, như một sự tiếp biến văn hóa, với định danh “Việt - Hán”.

+ Yếu tố văn hóa Đông Sơn

TS. Phạm Quốc Quân đã đề nghị một góc nhìn khác, sau khi có dịp được nhìn, được cầm và bước đầu nghiên cứu không dưới 20 cây đèn đồng cổ ở thời kỳ mà ông gọi là “hậu Đông Sơn”, đang lưu giữ trong các sưu tập tư nhân và bảo tàng nhà nước: cây đèn này không hề Tây, không hề Hán chút nào. Chúng là những sản phẩm của Đông Sơn, ít nhiều có ảnh hưởng bên ngoài, nhưng được pha trộn và hòa tan từ người Đông Sơn. Chúng luôn để người xem có cảm giác, không chịu ảnh hưởng trực tiếp từ đâu và dường như có sự cách bức về thời gian và không gian, để đến hôm nay, không nhận thấy bất cứ một nguồn gốc nào ngoài chất Đông Sơn của những cây đèn ấy.

Hình ảnh tượng đeo hoa tai và vòng tay là đặc trưng thường thấy trên các tượng đồng Đông Sơn. Chiếc vòng trên cổ tượng người quỳ tương ứng với phần dải khố khá kín đáo của pho tượng này. 

Về các chi tiết trang trí:  

- Trên viền dải khố trang trí đường diềm với họa tiết là những bông hoa 6 cánh nối tiếp trong vòng tròn. Phần hoa này được tạo tác rất tỉ mỉ như những bông hoa cúc khiến chúng ta liên hệ ít nhiều tới những hoa văn đã được phát triển lên từ những hoa văn trên gốm của các giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên, Đồng Đậu, Gò Mun trước đó.

- Lối vặn thừng của ba giá đỡ này cũng là đặc điểm thường thấy trên các tang trống hay cách trang trí trên đồ đồng Đông Sơn. Ở giữa mỗi giá đỡ đèn được trang trí một hình người nhỏ đang quỳ với đôi tay chắp trước ngực hướng vào nhau; cử chỉ đang chơi nhạc cụ của những người này cho thấy họ là những nhạc công. 

- Trên phần chân và hông của pho tượng còn trang trí 4 nhạc công trong tư thế quỳ trong đó hai nhạc công đang thổi sáo. Chính hình ảnh của họ đã thể hiện sự vui tươi rộn ràng ta thường bắt gặp ở đồ đồng Đông Sơn như: người thổi khèn trên cán muôi Việt Khê, Tượng người cõng nhau thổi khèn hoặc những người đang leo trèo hay vắt vẻo trên các cần đèn dạng đĩa có quai treo…

Có thể thấy rằng, Cây đèn hình người quỳ không chỉ phản ánh trình độ của nghệ nhân, mà còn gắn liền với việc phát triển nghệ thuật tượng tròn Đông Sơn lúc bấy giờ.

* Cảm quan vũ trụ của cổ nhân qua Cây đèn hình người quỳ

Cây đèn hình người quỳ không chỉ đơn thuần là hiện vật thể hiện kỹ thuật đúc tài khéo, đại diện nghệ thuật cổ điển độc đáo mà còn phản ánh cảm quan về vũ trụ của cổ nhân cách đây hơn 2000 năm: 

+ “Sự bất tử”: 

Học giả Olov Janse, khi nhìn nhận Cây đèn hình người quỳ như một sự tái hiện của nhân vật quá cố chịu ảnh hưởng hoặc có thể tái hiện vai trò của thánh Dionysos (tức thần rượu nho theo Thần thoại Hy Lạp - người có khả năng giúp cho người trần thế có thể trò chuyện với linh hồn của người chết) đã cho rằng, đây không những là linh hồn trong các buổi tế lễ mà còn là những cuộc viễn du của con người sau khi qua đời ở “những nơi vàng son”, được nhân cách hóa sự tái sinh của cuộc sống và niềm hy vọng vĩnh hằng về sự bất tử và điều đó là cơ sở cho các quan niệm về tôn giáo qua mọi thời đại (nguồn: “Cây đèn hình người ẩn chứa những điều bí ẩn trong ngôi mộ cổ 2000 năm” - Theo Anh Thư/ Thanh Hóa điện tử news).

+ “Sự luân hồi của tạo hóa”

TS. Phạm Quốc Quân bày tỏ: “Đèn thời hậu Đông Sơn có lẽ là phong phú nhất về số lượng và hình loại. Nó dường như không có tiền đề ở phía trước và biểu hiện suy thoái ở giai đoạn sau. Nó là hiện tượng nổi nét trong lịch sử đèn Việt Nam. Trong các quan niệm tôn giáo thần bí phương Đông hay trong các hoạt động tế lễ về ban đêm thì ánh sáng đóng vai trò cơ bản. Điều này có quan hệ gần gũi với những ý tưởng về vũ trụ bao la và được xem như là phản ánh sự cao quý của mặt trời, trăng và sao. Ánh sáng là biểu tượng của tâm hồn và chứa đựng nội dung thiêng liêng. Ánh sáng phát ra từ cây đèn như hào quang chói lọi. Ánh hào quang ấy đưa lại cho mỗi con người luôn tôn kính thánh thần, tín ngưỡng và sự bất tử. Những cây đèn có thể được xem là biểu hiện luân hồi của tạo hóa. Điều đó có nghĩa, chúng là vật chỉ đường dẫn lối cho người chết trong cuộc du ngoạn ở thế giới bên kia” (nguồn: “Về những cây đèn đồng hậu Đông Sơn” - TS. Phạm Quốc Quân)

“Cây đèn hình người quỳ” chính là hiện vật độc bản, với nghệ thuật tạo hình độc đáo, mang một sức hút kỳ lạ, đưa tới nhiều suy đoán, lý giải về nguồn gốc ra đời và ý nghĩa văn hóa, tâm linh…đến tận hôm nay vẫn mang ánh hào quang bí ẩn như một ẩn số của lịch sử. Đồng thời đây cũng là minh chứng thể hiện sự giao lưu, tiếp biến văn hóa khá sôi động giữa Văn hóa Đông Sơn với văn hóa khác ở những thế kỷ đầu Công nguyên. 

Nguyễn Thảo