Từ ngày 09/7 đến ngày 21/7/2013, tôi tham gia đoàn làm phim Chủ quyền biển đảo Việt Nam của Đài Truyền hình Thành phố Hồ Chí Minh (HTV), đi đến các thư viện, bảo tàng và trung tâm khảo cổ học tại các thành phố: Osaka, Sakai, Naha, Fukuoka, Nagasaki, Tokyo, Matsue… ở Nhật Bản để quay phim những tư liệu, bản đồ và hiện vật liên quan đến quá trình khai phá, xác lập và thực thi chủ quyền biển đảo của Việt Nam, hiện đang lưu giữ ở những nơi này.
Trên hành trình ấy, chúng tôi có dịp viếng thăm Bảo tàng Quốc gia Kyushu ở thành phố Fukuoka, nơi vừa tổ chức thành công cuộc triển lãm The Great Story of Vietnam (Câu chuyện thú vị của Việt Nam) từ ngày 16/4 đến ngày 9/6/2013. Đây là cuộc triển lãm về lịch sử, văn hóa Việt Nam, đặc biệt là về mối bang giao giữa Việt Nam với Nhật Bản trong các thế kỷ XVI - VIII, nhân dịp kỷ niệm 40 năm Nhật Bản và Việt Nam chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao (1973 - 2013).
Triển lãm đã huy động nguồn hiện vật từ nhiều bảo tàng, chùa chiền, đền thờ, trung tâm khảo cổ học, thư viện, kho lưu trữ… trên khắp Nhật Bản và nhiều hình ảnh tư liệu, thác bản văn bia từ Việt Nam.
Nhiều đồng nghiệp Nhật Bản đánh giá đây là cuộc triển lãm về Việt Nam quy mô nhất mà một bảo tàng ở Nhật Bản thực hiện trong nhiều năm trở lại đây và là cuộc triển lãm “rất đáng xem”. GS Shiraishi Masaya từ Đại học Waseda đã gửi e-mail, khuyên tôi hãy nhanh chóng đến Fukuoka vào trước tháng 6/2013 để xem triển lãm này. Tiếc là do không sắp xếp được thời gian để đến Nhật Bản sớm hơn nên khi chúng tôi đến Bảo tàng Quốc gia Kyushu thì triển lãm đã kết thúc tròn một tháng. Tuy nhiên, chúng tôi đã được ông Fujita Reio, quản thủ bảo tàng, giới thiệu chi tiết về cuộc triển lãm, được tặng catalogue chính thức của triển lãm và được vào kho để quay phim, chụp hình những tư liệu, hiện vật từng tham gia triển lãm. Sau đó, chúng tôi đến thăm Bảo tàng Lịch sử Văn hóa Nagasaki và Trung tâm Khảo cổ học thành phố Nagasaki, là hai nơi đang lưu giữ nhiều tư liệu, hiện vật về mối bang giao Nhật - Việt trong lịch sử, trong đó có nhiều tư liệu, hiện vật đã được trưng bày trong cuộc triển lãm The Great Story of Vietnam.
Tham khảo catalogue chính thức của cuộc triển lãm The Great Story of Vietnam và xem những tư liệu, hiện vật đang lưu giữ tại Bảo tàng Quốc gia Kyushu, Bảo tàng Lịch sử Văn hóa Nagasaki và Trung tâm Khảo cổ học thành phố Nagasaki, tôi đặc biệt quan tâm tới những tư liệu và hiện vật liên quan đến mối quan hệ giữa Đàng Trong Việt Nam với Nhật Bản trong các thế kỷ XVI - XVIII. Mối quan hệ này đã được thể hiện qua chủ đề A Voyage pursuing Dreams (Hành trình theo đuổi những giấc mơ) trong triển lãm, diễn tả quá trình người Nhật vượt đại dương đi giao thương và khám phá lịch sử, văn hóa của các nước láng giềng, trong đó có Việt Nam.
Vùng đất Đàng Trong là nơi mà người Nhật “gõ cửa” từ rất sớm và “cánh cổng” đầu tiên đón họ chính là Hội An của xứ Quảng. “Dấu vết” về mối quan hệ lâu đời đó được tái hiện rất sinh động trong cuộc triển lãm The Great Story of Vietnam. Những tranh vẽ, bản đồ, thư từ, hiện vật… liên quan quá trình khám phá xứ Đàng Trong của người Nhật, mối giao thương Nhật - Việt trong thời kỳ shuin-sen (châu ấn thuyền) thời Mạc phủ Tokugawa, những trao đổi văn thư giữa chính quyền chúa Nguyễn với chính quyền Mạc phủ, cuộc hôn nhân của thương nhân Nhật Bản Araki Sotaro với quận chúa Anio con gái của chúa Nguyễn Phúc Nguyên (1563 - 1635)… đã được giới thiệu bằng nhiều hiện vật và sử liệu và đã “kể” cho người xem những “câu chuyện thú vị về Việt Nam” và mối quan hệ Nhật - Việt trong mấy trăm năm qua.
Bài viết này giới thiệu những tư liệu, hiện vật thể hiện mối quan hệ đặc biệt giữa Nhật Bản với Đàng Trong Việt Nam trong các thế kỷ XVI - XVIII đã được trưng bày trong triển lãm này. Nhiều tư liệu, hiện vật trong số này đã được Bộ Văn hóa và Giáo dục Nhật Bản xếp hạng là Yuzo bunkazai (Tài sản văn hóa quan trọng của quốc gia). Sau đây là những tư liệu, hiện vật tiêu biểu nhất:
- Bức tranh Annan to kaisen gaku vẽ trên gỗ (68,7cm x 79,8cm) do họa sĩ Hisikawa Magobei vẽ năm 1647 miêu tả thương thuyền Nhật Bản đến mua bán với Đàng Trong vào thế kỷ XVII.
- Bức tranh Suetsugu sen e ma utsushi vẽ trên giấy (153cm x 186cm), thế kỷ XIX, miêu tả thương thuyền shuin-sen, có ghi tên 26 thương nhân từng đến Hội An để giao thương vào thế kỷ XVII.
- Sưu tập gồm 8 bản đồ, trong đó có 6 bản đồ do người Nhật vẽ trong các thế kỷ XVI - XIX, miêu tả hải trình mà các thuyền buôn Nhật Bản và quốc tế đến giao thương với xứ Đàng Trong trong các thế kỷ XVI - XVIII, 2 bản đồ do người Hà Lan vẽ vào các năm 1598 và 1600 miêu tả mạng lưới hàng hải kết nối châu Âu với Nhật Bản và các hải cảng ở Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam. Trên những bản đồ này đều có hình vẽ quần đảo Hoàng Sa (bao gồm cả Trường Sa) nằm vùng lãnh hải của Việt Nam.
- Sưu tập gồm 4 shuin-jo (châu ấn trạng), là những văn bản do chính quyền Mạc phủ cấp vào các năm 1604 (2 tờ), 1605 và 1614, cho phép các thuyền buôn Nhật Bản đến buôn bán với Đàng Trong vào đầu thế kỷ XVII.
- Sưu tập gồm 2 bản giao kèo về việc thu mua hàng hóa cho các thuyền buôn Nhật Bản, do các thương nhân người Nhật ký kết với các đầu mối người Đàng Trong vào các năm 1617 và 1633.
- Sưu tập gồm 9 bức thư do các chúa Nguyễn và các quan cai trị ở Dinh trấn Quảng Nam gửi cho chính quyền Nhật Bản phản ánh việc bang giao và trao đổi thương mại giữa hai nước. Những bức thư này được viết vào các năm: 1591, 1609, 1610 (2 thư), 1611, 1624 (2 thư), 1672 (2 thư). Trong đó, đáng chú ý là bức thư đề năm Quang Hưng thứ 14 (1591) do An Nam quốc phó đô đường Phúc Nghĩa hầu, họ Nguyễn, gửi cho quốc vương Nhật Bản đề nghị Nhật Bản thiết lập quan hệ bang giao với An Nam quốc (Đàng Trong). Đây là văn bản do chính quyền Đàng Trong gửi cho Nhật Bản có niên đại sớm nhất được phát hiện từ trước đến nay.
- Tờ giấy danh mục quà tặng của chính quyền Đàng Trong gửi chính quyền Nhật Bản vào năm 1632.
- Bức tranh cuộn Kiyo Suwa Myojin saishiju (1003cm x 36,1cm), thế kỷ XIX, miêu tả lễ hội Suwa Myojin ở Nagasaki tôn vinh quận chúa Anio, vợ của thương nhân Araki Sotaro, người đang ngồi trong một chiếc xe kiệu có đoàn tùy tùng theo hầu.
- Chiếc gương soi khung gỗ (38,6cm x 34,5cm), thế kỷ XVII, đặt trong chiếc hộp sơn mài thếp vàng là kỷ vật của quận chúa Anio mang từ Việt Nam sang để dùng trong thời gian sống ở Nhật Bản.
- Sưu tập gồm 4 bức thư có niên đại vào thế kỷ XVII, là thư từ trao đổi giữa Việt Nam và Nhật Bản liên quan đến hoạt động thương mại của dòng họ doanh nhân Kadoya nổi tiếng ở Nhật Bản vào thời kỳ Edo.
- CuốnAnnan-ki (An Nam ký) (23,5cm x 16,5cm) là tài liệu do dòng họ Kadoya biên soạn trong nhiều đời và được hậu duệ là Kadoya Shichirojiro chỉnh lý vào năm 1807. Đây là cuốn sổ ghi chép việc buôn bán của dòng họ Kadoya ở Đàng Trong, trong đó có nhiều miêu tả đời sống kinh tế - xã hội, phong tục tập quán, trang phục… của người dân Đàng Trong, đặc biệt là ở xứ Quảng, với hình vẽ minh họa rất sinh động.
- Bức tranh Thác kiến Quan Âm tượng, nguyên thủy từ chùa Ngũ Hành Sơn ở Quảng Nam, đã được chúa Nguyễn trao tặng cho thương nhân dòng họ Chaya, một dòng họ thương nhân nổi tiếng của Nhật Bản vào thời kỳ Edo từng sang làm ăn buôn bán ở Đàng Trong, nhằm ghi nhận những đóng góp của dòng họ này với quan hệ giao thương Nhật - Việt thời chúa Nguyễn. Bức tranh này hiện đang được thờ ở chùa Jomyo-ji ở tỉnh Aichi.
- Tranh cuộn Yonoe maki mono (487cm x 27,5cm) do họa sĩ Nhật Bản Ogata Tanko vẽ vào thế kỷ XIX miêu tả hai con voi được Tướng quân Tokugawa Yoshimune (1684 - 1751) mua từ Quảng Nam đưa về Nhật Bản vào năm 1728 và được đưa vào Hoàng cung Kyoto “yết kiến” Thiên hoàng Nakamikado (1701 - 1737) và Pháp hoàng Reigen (1654 - 1732) vào năm 1729.
- Tranh cuộn Chaya Shinroku Kochi toko zukan (500cm x 16,5cm), vẽ vào thế kỷ XVII. Bức tranh miêu tả hành trình vượt biển của thương thuyền thuộc dòng họ Chaya từ Nagasaki đến Giao Chỉ (tức xứ Đàng Trong) để giao thương.
- Tranh cuộn Shuin-sen Kochi toko zukan, dài 11m, vẽ vào khoảng cuối thế kỷ XVIII - đầu thế kỷ XVIII. Bức tranh này miêu tả hành trình của thương thuyền Nhật Bản vượt biển sang buôn bán với xứ Đàng Trong, bắt đầu từ cảng Nagasaki, vượt muôn trùng khơi, đi qua Cù Lao Chàm, vào cảng Hội An để giao dịch, mua bán, sau đó lên đường đến Đô thành Phú Xuân để diện kiến chúa Nguyễn và dâng quà tặng .
Các học giả Nhật Bản như GS Kikuchi Seichi, TS. Abe Yuriko… đã nghiên cứu hai bức tranh cuộn này rất kỹ lưỡng, đối chiếu hình vẽ trên tranh với thực địa ở cả Nhật Bản và Việt Nam. Từ đó đã xác định vị trí của cảng Nagasaki, các cửa biển ở đảo Kyushu, các đảo trên biển Đông, Cù Lao Chàm, cửa biển Hội An, phố người Nhật, phố người Hoa, các thương điếm ở Hội An, cửa biển Thuận An, Đô thành Phú Xuân… được miêu tả rất chi tiết và sinh động. Đặc biệt là những hình ảnh sinh hoạt của dân cư và ngoại kiều ở Hội An, công sở và bộ máy nha lại ở Dinh trấn Quảng Nam thể hiện trên hai bức tranh cuộn này đã gợi mở những thông tin thú vị về đời sống kinh tế - xã hội ở Hội An vào thế kỷ XVII - XVIII và giúp cho việc xác định dấu vết Dinh trấn Quảng Nam trên thực địa.
Triển lãm còn trưng bày bản sao các bức thư của viên quan Teijun Shigen ở Edo gửi cho quan chức Đàng Trong là Văn Lý hầu trao đổi thông tin về bang giao và thương mại giữa hai nước. Ngoài ra, triển lãm cũng giới thiệu thác bản văn bia Phổ Đà sơn linh trung Phật và Trùng tu Lai Viễn kiều ký, là hai văn bia quan trọng ở xứ Quảng liên quan đến quan hệ Việt - Nhật trong các thế kỷ XVI- XVIII. Nhiều hiện vật gốm sứ của Nhật Bản và Việt Nam, từng là hàng hóa giao thương giữa hai nước, được phát hiện ở Nhật Bản và Việt Nam cũng được trưng bày trong triển lãm này, góp phần “kể” thêm cho người xem những câu chuyện thú vị về quá trình giao thương giữa hai nước trong lịch sử.
Tôi đặc biệt ấn tượng với những hiện vật và tranh vẽ liên quan đến quận chúa Anio, có lẽ là người phụ nữ Việt Nam đầu tiên sang làm dâu xứ Phù Tang. Trong khi các nguồn sử liệu Việt Nam hầu như không đề cập đến nhân vật này thì tông tích, hành trạng và hình ảnh của bà xuất hiện khá nhiều trong sử liệu Nhật Bản. Khi sống ở Nhật Bản, bà được người dân bản xứ tin yêu, kính trọng. Sau khi mất, bà được lập đền thờ và hàng năm người Nhật đều tổ chức lễ hội Suwa Myojin ở Nagasaki để tưởng nhớ và tôn vinh bà. Một bản gia phả của dòng họ Araki cũng được trưng bày trong triển lãm, trong đó có phần viết về thân thế, sự nghiệp thương nhân Araki Sotaro và những đóng góp của ông trong việc xây dựng mối quan hệ hữu hảo giữa Nhật Bản với Đàng Trong, cũng như những tình cảm tốt đẹp mà người Nhật đã dành cho bà vợ Việt Nam của ông sau khi bà đến làm dâu trên đất Nhật.
Năm 2013, Nhật Bản và Việt Nam chính thức kỷ niệm 40 năm chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao. Nhưng trên thực tế, quan hệ Nhật Bản - Việt Nam đã bắt đầu từ 400 năm trước và đã được các thế hệ ông cha chúng ta bồi đắp nồng thắm. Những tư liệu, hiện vật trưng bày trong cuộc triển lãm The Great Story of Vietnam tại Bảo tàng Quốc gia Kyushu vừa qua chính là những bằng chứng xác thực cho mối quan hệ nồng thắm ấy.
Trần Đức Anh Sơn
Tài liệu tham khảo
1. Kyushu National Museum. 2013. The Great Story of Vietnam. TVQ Kyushu Broadcasting Co., Ltd. and The Nishi Nippon Shimbun Co., Ltd.
2. Kikuchi Seiichi. 2012. The 17th century maritime map of Jiaozhi bound junk ships: Archaeological investigation in Hoi An, Paper at Conferences on Nguyen Vietnam: 1558-1885, Hong Kong Chinese University, May 10th - 12th 2012.
3. Phan Hải Linh. 2012. “Voi Quảng Nam của Tướng quân Tokugawa Yoshimune”. Phát triển Kinh tế - Xã hội Đà Nẵng. Số 30. Tháng 6/2012, 39-48.
*. Trưng bày do Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam phối hợp với Bảo tàng Quốc gia Kyushu tổ chức từ ngày 16/4 đến ngày 9/6/2013 nhân dịp kỷ niệm 40 năm Nhật Bản và Việt Nam chính thức thiết lập quan hệ ngoại giao 1973 - 2013 (Ban Biên tập)