Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Bảo quản, gìn giữ hiện vật là một trong những nhiệm vụ trọng tâm của các bảo tàng. Và để thực hiện tốt công tác bảo quản, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bộ phận, phòng ban trong bảo tàng. Trong những năm qua, Phòng Bảo quản và Phòng Nghiên cứu - Sưu tầm đã phối hợp trong việc đánh giá, bảo quản hiện vật mới sưu tầm trước khi nhập kho. Tuy nhiên, việc bảo quản hiện vật khai quật khảo cổ học chưa được phối hợp thường xuyên, chặt chẽ ngay tại công trường khai quật, trong khi đây là công đoạn quan trọng, ảnh hưởng đến độ bền cũng như khả năng xử lý, bảo quản hiện vật sau này. Nhằm khắc phục những hạn chế nêu trên, gần đây, Phòng Bảo quản và Phòng Nghiên cứu - Sưu tầm đã có những trao đổi, thảo luận về phương án bảo quản hiện vật đồng bộ, từ công trường khai quật cho đến phòng thí nghiệm của bảo tàng, và việc bảo quản thành công 02 kết cấu trụ gạch hố thiêng là kết quả của sự phối hợp hiệu quả đó.

Đối tượng được bảo quản là kết cấu trụ gạch của hố thiêng khai quật tại di tích Gò Ba Cảnh (xã Hưng Điền, huyện Tân Hưng, tỉnh Long An). Đây là một gò đất lớn, có cả di tích cư trú và di tích kiến trúc, nằm trong khung niên đại Óc Eo và hậu Óc Eo, khoảng thế kỷ 5 - 7 đến thế kỷ 9 - 10.

Tại khu vực có dấu vết kiến trúc, sau khi bóc toàn bộ phần đỉnh gò hiện tại, chúng tôi đã phát hiện hai nền kiến trúc, kí hiệu 19.GBC_A.KT1 và 19.GBC_A.KT2.

Kiến trúc KT1 phân bố ở nửa gò phía tây, có bình đồ gần hình vuông, quay theo hướng gần chính đông, chiều đông - tây khoảng 7,3m, chiều bắc - nam khoảng 8,4m, bẻ góc ở phía đông. Phần chân móng phía bắc còn xác định được rộng khoảng 1,4m, với ba lớp gạch xếp không trùng mạch. Trong lòng kiến trúc được đầm chặt sét và gạch vỡ, dày trung bình khoảng 20cm, càng vào trung tâm độ dày càng lớn, có chỗ tới 60cm. Phía đông của nền gia cố là một nền sét đắp màu vàng, có kích thước khá lớn: chiều bắc nam là 9m, chiều đông tây là 10m. Đây có thể là phần sân trước của kiến trúc.

Chính giữa nền kiến trúc KT1 là hố thiêng có bình đồ hình vuông, mỗi cạnh dài 1,6m, đáy hơi thu lại, rộng khoảng 1,1m, sâu khoảng 1,0m. Từ miệng hố xuống được xếp 5 lớp gạch, mỗi lớp gồm có 3 hàng, mỗi hàng có 3 ô vuông được tạo thành từ 4 viên gạch xếp vuông góc với nhau, chính giữa mỗi ô vuông là một lỗ rỗng được chèn bằng gạch vỡ. Phía dưới 5 lớp gạch là lớp gạch vỡ dày khoảng 50cm, đáy hố là nền gạch, dưới nền gạch là đất xám đầu ruồi. Xung quanh hố thiêng được đào rãnh rộng khoảng 30cm, sâu khoảng 40cm, sau đó chèn gạch vào để gia cố vách hố. Trong hố thiêng hoàn toàn không có hiện vật, do đã bị đào phá từ trước đó

Qua nghiên cứu so sánh với các di tích kiến trúc thuộc văn hóa Óc Eo ở Nam Bộ, có thể nhận thấy đây là cách xếp trụ gạch ở Gò Ba Cảnh khá đặc biệt, với việc xếp mỗi ô vuông rỗng ở giữa rồi đặt một viên gạch vỡ vào giữa, khá giống với một mô hình bệ thờ linga-yoni. Do đó, đoàn khai quật đã quyết định cắt 02 ô vuông trong cấu trúc trụ gạch để bảo quản, nghiên cứu và phát huy giá trị.

Mục tiêu bảo quản

- Bảo quản, giữ nguyên trạng cả khối 02 kết cấu trụ gạch của hố thiêng.

- Gia cố từng viên gạch.

- Tạo lớp phủ cho cho toàn bộ kết cấu trụ gạch.

- Làm lớp đỡ phần đáy hiện vật.

Xử lý, bảo quản 02 kết cấu trụ gạch hố thiêng tại công trường khai quật

Trừ những trường hợp đặc biệt, hầu hết hiện vật không xử lý được toàn bộ tại công trường, do sự thiếu hụt về trang thiết bị, chuyên gia bảo quản, thời gian,… Do vậy, mục tiêu chính của việc xử lý, bảo quản hiện vật tại công trường khai quật là đảm bảo sự an toàn cho hiện vật để đợi việc xử lý trong phòng thí nghiệm sau này. Đối với 02 kết cấu trụ gạch hố thiêng, sau khi xuất lộ, hiện vật được làm sạch cơ học bước đầu, sau đó, tiến hành đo, vẽ, chụp ảnh, và cuối cùng, hiện vật được gia cố, bó bằng thạch cao và sợi đay; việc bó kín hiện vật nhằm:

- Thuận tiện cho việc đưa hiện vật ra khỏi hố khai quật, vì bản thân các viên gạch cũng như liên kết giữa các viên gạch trong mô hình khá yếu.

- Hạn chế sự thay đổi môi trường đột ngột, gây ra sự nứt, vỡ, biến màu hiện vật.

- Bảo vệ an toàn cho hiện vật, hạn chế những hư hại do rung lắc, va chạm, đặc biệt là trong quá trình vận chuyển hiện vật từ công trường khai quật về bảo tàng.

Kỹ thuật bó và tách hiện vật khỏi hố khai quật:

- Sau khi làm sạch toàn bộ phần di tích xuất lộ, chúng tôi tiến hành làm đai bảo vệ xung quanh ô gạch cần di dời, để đảm bảo kết cấu không bị ảnh hưởng khi vận chuyển. Đai được làm bằng thép, bốn góc đều chèn cao su để không làm ảnh hưởng đến phần hiện vật bên trong.

 Làm sạch khối gạch

Bảo quản hiện vật tại phòng thí nghiệm

Hiện vật sau khi vận chuyển về phòng thí nghiệm, được bóc tách lớp bọc thạch cao và tiến hành các bước bảo quản theo quy trình, cụ thể như sau:

- Bóc tách lớp thạch cao và làm lớp đỡ dưới đáy hiện vật:

Vì hiện vật có khối lượng lớn trong khi kết cấu lại khá yếu nên để an toàn và thuận tiện trong việc bảo quản, di chuyển sau này, chúng tôi tiến hành làm một lớp đỡ dưới đáy hiện vật. Để làm lớp đỡ này,  trước tiên hiện vật (đang còn bó thạch cao) được quay ngược phần đáy lên trên để tháo dỡ mảng thạch cao ở phần đáy trước, sau đó gia cố phần đáy hiện vậtbằng keo hai thành phần (A,B) và một lớp thạch cao mới. Sau gia cố phần đáy, hiện vật được quay trở lại như ban đầu và tiến hành bóc tách cẩn thận phần bó thạch cao còn lại.Tiếp theo, hiện vật được đặt vào bục gỗ đã được thiết kế phù hợp với kích thước, hình dáng của hiện vật nhằmđảm bảo an toàn hơn khi di chuyển và trưng bày.

Vì hiện vật có hàm lượng ẩm cao nên cần phải làm khô hiện vật trước khi gia cố bằng các loại keo phù hợp, và bay hơi nước là một quá trình tự nhiên để hiện vật đạt được sự cân bằng và thích nghi với môi trường mới. Tuy nhiên, để hạn chế sự nứt vỡ của hiện vật gây ra do sự bay hơi quá nhanh thì hiện vật cần được làm khô một cách từ từ và có kiểm soát cho đến khi đạt được sự cân bằng với môi trường mới (độ ẩm tương đối từ 55 ÷ 60%).

- Làm sạch hiện vật:

Sử dụng panh xô, tăm bông, dụng cụ cơ học kết hợp với các dung môi như: Ethanol, Ethanol/nước, axetone,… tiến hành làm sạch phần đất, tạp chất bám trên bề mặt hiện vật, làm lộ rõ bề mặt từng viên gạch cũng như phần đất kết dính giữa các viên gạch.

- Gia cố hiện vật:

Gia cố hiện vật gồm 2 phần: phần gạch và phần đất kết dính giữa các viên gạch.

 

Vũ Văn Dương, Nguyễn Thị Lan (P.BQ)

Trương Đắc Chiến, Hoài Anh ( P. NCST)