Đó chính là đồng chí Nguyễn Chí Diểu, Ủy viên Trung ương Đảng Cộng sản Đông Dương, có một thời là người phụ trách lãnh đạo Đảng ở Trung kỳ.
 |
| Mộ phần đồng chí Nguyễn Chí Diểu. |
Khi đồng chí Diểu mất (16/9/1939), bọn mật thám ra lệnh cho gia đình phải đem chôn ngay tại một nơi do chúng quy định. Các đồng chí trong Xứ ủy Trung kỳ thì muốn mai táng ở một chỗ thuận tiện để đồng chí và đồng bào có thể đến thăm viếng mà không bị thực dân khủng bố.
Một bên thực dân buộc phải chôn ngay, một bên chưa tìm được địa điểm. Đồng chí Phan Đăng Lưu đem chuyện khó khăn đó nói với cụ Phan Bội Châu. Cụ sốt sắng bảo:
- Rứa thì đem mai táng Diểu ngay chính giữa khu Nghĩa địa của tôi ở Nam Giao đi. Có gì rắc rối tôi chịu!
Đồng chí Phan Đăng Lưu và Xứ ủy đã thực hiện theo ý kiến của Cụ Phan. Nhờ thế mà ngày nay chúng ta được thăm viếng phần mộ đồng chí Nguyễn Chí Diểu ở nơi thanh tịnh và gần gũi ấy.
Sau đám tang đồng chí Nguyễn Chí Diểu, nhất là sau khi cụ Phan Bội Châu đồng ý chọn Nguyễn Chí Diểu là người liệt sĩ cách mạng được chôn đầu tiên tại Nghĩa địa Phan Bội Châu, tên trùm mật thám Trung Kỳ là Xô-nhi (Sogny) đã đến hỏi cụ một cách xấc láo rằng:
- Ông lập nghĩa trang ở Nam Giao để sau này chôn cất những người đồng chí đồng sự của ông. Vậy Nguyễn Chí Diểu có phải là đồng chí, đồng sự của ông không?
Cụ Phan cười rồi hỏi vặn lại:
- Nghĩa trang của tôi, cho ai chôn là quyền của tôi, vì sao Nhà nước bảo hộ lại thắc mắc? Và Nhà nước bảo hộ hiểu chủ nghĩa của Phan Bội Châu như thế nào mà lại đi hỏi Nguyễn Chí Diểu phải hay không phải là đồng chí, đồng sự của tôi?
Xô-nhi đã ngạo mạn nói:
- Nguyễn Chí Diểu là cộng sản, còn ông là một người quốc gia chủ nghĩa!
Cụ Phan lại cười.
Để trả thù Cụ, hắn đã cho người lên khu vườn mộ của Cụ ở Nam Giao đạp đổ tấm bia "Ước quy Nghĩa địa Phan Bội Châu" do chính tay Cụ viết năm 1934. Thế vẫn chưa hả! Năm 1941, sau khi Cụ mất chưa lâu, Xô-nhi lại ra lệnh cho viên tri huyện Hương Thủy lật úp hẳn tấm bia ấy xuống đất.
Sau này, nhân dân thành phố Huế đã cho tu tạo lại Nghĩa địa Phan Bội Châu, dựng lại tấm bia cũ và đã cho chôn cất ở đây thêm nhiều liệt sĩ yêu nước và cách mạng hi sinh sau năm 1945 như mộ đồng chí Lê Tự Nhiên, mộ nữ sử Đạm Phương, mộ đồng chí Hải Triều... và một số liệt sĩ - chiến sĩ giải phóng quân hi sinh trong đợt tấn công Tết Mậu Thân 1968 ở TP Huế. Nghĩa địa Phan Bội Châu đã trở thành một di tích lịch sử, văn hóa.
Chương Thâu