Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Kỷ niệm 65 năm ngày giải phóng Thủ đô (10/10/1954-10/10/2019), xin viết lại câu chuyện rất đặc biệt này.

Trên đường dài kháng chiến

Sinh trưởng trong gia đình có truyền thống yêu nước và cách mạng ở làng Yên Lãng (nay là phường Láng Hạ), năm 1941 khi còn đang là học sinh trường Thăng Long ông đã tham gia Thanh niên Phản đế, sau đó hoạt động dưới sự chỉ đạo trực tiếp của đồng chí Lê Quang Đạo, bí mật gây dựng cơ sở Việt Minh trong thanh niên học sinh. Những ngày cách mạng tháng Tám sôi sục, ông cùng các đồng chí đi cướp chính quyền rồi trở thành chiến sĩ giải phóng quân bảo vệ chính quyền cách mạng. Và chỉ không đầy một tháng sau, ông đã lên đường Tây Tiến, giúp bạn Lào đánh Pháp. Không phải đợi đến năm 1949-1950 mới có các chiến sĩ Trung đoàn Tây Tiến hành quân sang giúp bạn Lào với hình ảnh oai hùng “Quân xanh màu lá giữ oai hùm/ Mắt trừng gửi mộng qua biên giới/ Đêm mơ Hà Nội dáng Kiều thơm”, mà ngay từ tháng 10/1945, 130 chiến sĩ đủ cả người Tày, Nùng, Hà Nội, Nam Định, Hải Phòng do ông Nông Ích Cao làm Chi đội trưởng đã tạm biệt Thủ đô Hà Nội lên đường đi Tây Tiến. Ông cũng như bao thanh niên học sinh Hà Nội, các chàng trai vốn con nhà “Nho gia” hoặc tư sản yêu nước, đã dấn thân vào con đường cách mạng đầy chông gai, hành quân sang đánh Pháp ở Sầm Nưa, khi về đến  Sơn Tây chỉ còn 18 chiến sĩ. Tháng 10/1946, ông làm việc ở Nha Công an Bắc bộ rồi lao ngay vào cuộc chiến đấu “Quyết tử cho tổ quốc quyết sinh” ở mặt trận Liên khu II. Những trận chiến đấu được ghi tạc vào lịch sử Thủ đô, lịch sử dân tộc bằng máu của bao chiến sĩ vệ quốc đoàn và tự vệ Hà Nội. Ông và đồng đội tạm biệt thành phố, lòng hẹn thề “trở về giải phóng Thủ đô”. Làng Sét, Đại Kim, Bồ Nâu, Ước Lễ, Thái Nguyên, Việt Bắc rồi lại từ Việt Bắc xuôi về, phụ trách báo “Hồ Gươm” của Ty Công an Hà Nội. Sổ tay của tôi vẫn còn những dòng tốc ký: “Năm 1950, anh Nguyễn Tạo giao cho tôi nhiệm vụ phải ra được tờ báo của Công an Hà Nội. Tôi đặt tên tờ báo là “Hồ Gươm”, nhưng cả toà soạn chỉ có anh Hoành vốn là thợ khắc dấu làm tranh minh họa; em Huân (sau này là nhà văn Triệu Huấn) đi thu thập các bài báo tường ở các đơn vị. Còn tôi vừa phải chọn bài, biên tập, vẽ tranh minh họa, vừa lên ma két mà tôi học qua cách trình bày của báo Nhân Dân chứ có học ở trường lớp nào đâu. Vất vả nhất là khâu in báo. Phải đưa bài vở đến cơ sở ở vùng núi Nưa hay núi Nhồi (Thanh Hoá) để in, rồi lại gồng gánh báo in xong về căn cứ. Cứ băng rừng lội suối mà đi. Vậy mà cũng ra được 7 hay 8 số báo khổ to như báo Văn nghệ Công an bây giờ với 16 trang. Tiếc rằng tôi bị sốt rét nên không thể ra tiếp báo được nữa.

Trở về Hà Nội thân yêu, đón các nhà làm phim Xô Viết

Kháng chiến thắng lợi, theo lệnh của đồng chí Trần Quốc Hoàn, Bí thư Đảng uỷ tiếp quản, ông và đồng đội được giao nhiệm vụ chuẩn bị cơ sở cho các đồng chí trong đoàn làm phim Liên Xô vào Hà Nội. Lúc này, Sở Công an đã mua đựoc ba chiếc ô tô (hai xe Citroyen và một xe tải). Lãnh đạo Sở quyết định dùng ngay vào việc đón và làm phương tiện đi lại cho các đồng chí đoàn quay phim. Đúng giờ hẹn, tổ trinh sát gồm ông Nguyễn Dân, Lê Tuấn, Minh Đông là tổ viên, ông Bùi Đức Lập là lái xe, đi đón các nhà làm phim từ trạm giao thông của công an ở Vĩnh Tuy về cơ sở. Xe đi theo đường công khai vì các đồng chí Xô Viết cao to, trắng trẻo không thể hoá trang được. Chuyến đi đặc biệt này đã từng được ông Lê Tuấn kể: “Trong ba đồng chí có một người nhiều tuổi hơn hẳn hai người kia, lại nói được tiếng Pháp, chúng tôi đoán là đoàn trưởng, nhưng không được phép hỏi. (Mãi sau này tôi mới biết đó là Rô-man Các-men, và hai đồng chí kia là Vơ-la-đi-mia Ê-su-rin và Ep-ghê-nhi Mu-khin). Tôi hỏi thăm sức khoẻ của các đồng chí. Đồng chí Các-men thích thú nói: “Chúng tôi phải đi ban đêm để vào Hà Nội. Tôi rất tự hào được coi mình như là cán bộ Việt Minh, hoạt động bí mật”. Sau đó, đồng chí Các-men vào cơ sở ở phố Hàng Đậu. Đây vốn là xưởng làm săm lốp ô tô. Từ đầu phố này có thể quan sát được lính Pháp đi trên phố Hàng Đậu và đê Yên Phụ lên cầu Long Biên để quay phim rất thuận tiện. Anh Nguyễn Dân và người chủ nhà đưa đồng chí Các-men lên gác với máy quay phim lỉnh kỉnh và chiếc va li rõ nặng; đồng chí Vơ-la-đi-mia Ê-su-rin và Ep-ghê-nhi Mu-khin vào cơ sở ở phố Hàng Giấy giáp phía cuối phố Hàng Đậu. Ở đây cũng có một đồng chí của tổ khác chờ đón khách đúng như ám hiệu đã quy định.

 

Chủ tịch Hồ Chí Minh và đoàn làm phim Xô Viết tại Việt Bắc

Sau này, trong bút ký của mình, in thành sách “Ánh sáng trong rừng thẳm” (xuất bản ở Mátcơva năm 1957, NXB QĐND xuất bản năm 2010), Rô-man Các-men đã kể lại chi tiết thời điểm vào Hà Đông từ chiều 6/10. Tối 7/10, ba nhà điện ảnh Xô Viết nhận được giấy của Ủy ban quốc tế yêu cầu Pháp cho các ông vào Hà Nội. Sáng ngày 8/10 đã có mặt ở Hà Nội. Các-men đã tả quang cảnh thành phố: “Chúng tôi tiến vào Hà Nội dưới trời mưa rào. Thành phố tưởng như hoang vắng. Trên đường phố, những chiếc xe Jeep phóng như điên dại; những đoàn xe tải ầm ầm, các  đội tuần tra lính Pháp vũ trang đi qua…. Nhưng ở vùng  ngoại vi khu lao động thợ thuyền thì không khí lại tấp nập khác thường. Tại đây, ngày hội giải phóng đã bắt đầu. Bên cổng và cửa nhà, từng tốp người tụ tập. Các cửa hàng nhỏ, cửa hé mở, có thể thấy rõ trên cửa hàng lá cờ đỏ sao vàng… Trước cửa khách sạn Splendide dưới mái hiên, hai lính canh người Pháp. Thành viên của ủy ban quốc tế kiểm soát các phóng viên nước ngoài được bố trí ở trong hai khách sạn lớn của Hà Nội - Metopol và Splendide. (1)

 

Bức ảnh quý trong cuốn “Ánh sáng trong rừng thẳm”
viết về Việt Nam của Rô-man Các-men

Trong thời gian các đồng chí Xô Viết đi quay phim, ông Lập lái chiếc xe tải được bịt kín bốn mặt, xung quanh có những lỗ hổng để các đồng chí vừa quan sát vừa đặt ống kính máy quay. Để bảo vệ thật an toàn các đồng chí Xô Viết, tổ trinh sát phải luôn thay đổi biển số xe tải  để đi vào những phố mà lính Pháp tập trung đông như Phan Đình Phùng, Hoàng Diệu, Cửa Bắc, sân Cột Cờ, đầu cầu Long Biên...16giờ 30 phút chiều 9-10-1954, Hà Nội sạch bóng thù. Chúng tôi sung sướng trào nước mắt khi chỉ trong phút chốc, Hà Nội hồng rực trong rừng cờ hoa. Không khí đón chào bộ đội của nhân dân Hà Nội ngày 9-10 đã được Các-men viết rất xúc động: “Tất cả mọi người dân đều đổ ra mặt đường… Mọi tầng lớp dân chúng Thủ đô không cần một nghi thức nào cả đã biểu lộ trong cái ngày vĩ đại ấy sự thống nhất của toàn thể nhân dân Việt Nam. 11g30 phút. Các đội cảnh vệ Việt Nam chiếm lĩnh nhà máy điện, nhà máy nước, tiến vào thành cổ. Dòng xe của người Pháp càng đông hơn trên chiếc cầu nhiều nhịp qua sông Hồng. 16g30, bộ đội Việt Nam vượt qua ranh giới khu vực cuối cùng dẫn đến chân cầu và tiến lên cầu. Tiến sát chừng một bước chân sau lưng người lính Pháp cuối cùng rời Thủ đô Việt Nam, các chiến sĩ quân đội nhân dân đi trên cầu và đặt vọng gác ở nhịp cầu thứ 4” (2).

 

Rô-man Các-men đang quay cảnh tù binh Pháp ra hàng tại Điện Biên Phủ, năm 1954

Những thước phim quay cảnh người lính Pháp cuối cùng rút khỏi cầu Long Biên, đại quân duyệt binh tại sân Cột Cờ và cảnh Hà Nội tưng bừng trong ngày giải phóng đã được Các-men và đồng sự của ông thực hiện rất sinh động trong phim ”Việt Nam trên đường thắng lợi”. Hình ảnh anh hùng Nguyễn Quốc Trị dẫn đầu Trung đoàn Thủ đô, giương cao lá cờ đã bạc màu vì mưa gió, khói súng, thật kiêu hùng giữa trời thu Hà Nội.

Cuốn phim quý giá đó đã được công chiếu trên truyền hình nhân kỷ niêm 50 năm giải phóng Thủ đô. Mỗi khi xem lại hình ảnh Thủ đô Hà Nội trong những ngày mùa thu lịch sử, thật xúc động và tự hào về nhân dân anh hùng đã chiến đấu và chiến thắng kẻ xâm lược để giành lấy tự do, độc lập, hòa bình.        

Như dòng sông chảy về biển lớn, quân dân Hà Nội đã góp công sức và hy sinh xương máu cho cờ Tổ quốc tung bay trên đỉnh Cột Cờ giữa trời thu độc lập tự do bằng mỗi con người, mỗi việc làm lặng lẽ như thế. 

Ths. Phạm   Kim Thanh

(1), (2): Rô-man Các-men: Ánh sáng trong rừng sâu. Tập 3, NXB QĐND, H.2010, tr 104, 114.