Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Tuy vậy, sau khi đã được định hình một cách tương đối có hệ thống, chữ quốc ngữ vẫn chỉ quanh quẩn trong phạm vi nhà thờ Thiên Chúa giáo. Phải đợi đến ngày Gia Định báo, tờ báo đầu tiên in bằng chữ quốc ngữ ra mắt bạn đọc (năm 1865) thì chữ quốc ngữ mới đi vào công chúng tương đối rộng; và thời gian sau đó, các trường dạy chữ quốc ngữ lần lượt mở cửa, chữ quốc ngữ thật sự vào cuộc sống của xã hội Việt Nam.

Ngày 25-5-1938, tại Hà Nội đã diễn ra một sự kiện hết sức quan trọng và có ý nghĩa trong đời sống xã hội của nước ta những năm trước Cách mạng Tháng Tám. Hôm ấy, tại trụ sở Hội quán Hội Thể thao An Nam trên phố Khúc Hạo, Hội truyền bá Quốc ngữ chính thức được thành lập, do cụ Nguyễn Văn Tố, một vị nhân sĩ trí thức nổi tiếng làm Hội trưởng.

Cụ Nguyễn Văn Tố (1889-1947)- Hội trưởng đầu tiên của Hội truyền bá Quốc ngữ.

Như một số báo lúc bấy giờ tường thuật về buổi lễ, trước đông đảo quần chúng có mặt, Ông Phan Thanh, Tổng thư ký Hội đã thay mặt Ban Vận động Trung ương nói về nạn thất học và những mục tiêu, tôn chỉ của Hội. Kể từ đó, phong trào truyền bá quốc ngữ lan tỏa đi khắp nơi, trở thành một trong những hoạt động quần chúng sâu rộng và cũng rất cấp tiến.

Như chúng ta đã biết, phong trào Truyền bá quốc ngữ là do Đảng Cộng sản trực tiếp chỉ đạo. Tuy nhiên, để cho Hội truyền bá Quốc ngữ dễ bề hoạt động, Đảng chủ trương đưa các nhân sĩ có uy tín trong quốc dân ra gánh vác công việc của Hội, như vậy thực dân Pháp không có cớ gì làm khó dễ. Tại buổi thành lập hội, ngoài đông đảo quần chúng còn có Hoàng Xuân Hãn, Võ Nguyên Giáp, Nguyễn Văn Huyên, Phan Thanh, Hằng Phương (vợ nhà văn Vũ Ngọc Phan)... Mục đích của hội là “Dạy cho đồng bào Việt Nam biết đọc, biết viết tiếng của mình để dễ đọc được những điều thường thức cần dùng cho sự sinh hoạt hằng ngày. Cốt cho mọi người viết chữ quốc ngữ giống nhau”.

Quang cảnh Lễ thành lập Hội truyền bá Quốc ngữ, 5/1938

Với chương trình của hội là mở các lớp học cho tất cả mọi người không biết chữ, không thu học phí, in sách giáo khoa phát không cho người học. Kinh phí hoạt động của hội do nhân dân ủng hộ đặt tại Hà Nội. Hệ thống tổ chức của Hội được xây dựng từ Ban vận động Trung ương đặt trụ sở tại Hà Nội, cho tới các chi nhánh ở địa phương, các bậc học gồm bậc sơ đẳng dạy vỡ lòng cho học viên đọc, viết chữ quốc ngữ và làm được hai phép tính cộng, trừ. Bậc cao đẳng luyện cho học viên đọc, viết thông chữ quốc ngữ và dạy thêm ít điều thường thức và bốn phép tính.

Trung tâm GDTX Nguyễn Văn Tố, số 47 Hàng Quạt, trước kia là Sở hội Trí Tri, trụ sở của Hội Truyền bá quốc ngữ

Để việc truyền bá chữ quốc ngữ nhanh chóng, hội yêu cầu những người đã được dạy cho biết chữ phải cố gắng dạy lại cho một số người thất học khác xung quanh mình. Hội tổ chức các cuộc diễn thuyết nhằm giảng dạy, phổ biến những điều thường thức cho đồng bào. Xuất bản sách nhằm bổ khuyết việc học ở lớp, hội chủ trương biên soạn và xuất bản loại sách thường thức phổ thông về sử ký, địa lý, vệ sinh, khoa học... phổ biến rộng rãi trong nhân dân.

Chính quyền thực dân Pháp viện mọi lí do để trì hoãn việc cho phép. Nhưng trong tình hình ấy, chúng đã không thể ngăn cấm được. Ngày 29-7-1938, chúng buộc phải cấp giấy phép cho Hội Truyền bá chữ Quốc ngữ hoạt động. Vừa ra đời, hội đã được các tầng lớp nhân dân nhiệt liệt hoan nghênh và sôi nổi ủng hộ. Trong một thời gian ngắn, phong trào truyền bá Quốc ngữ lan rộng khắp cả nước. Hội truyền bá Quốc ngữ ở Trung kỳ cũng được thành lập theo giấy phép ngày 5-1-1939 và ở Nam Kỳ, theo giấy phép ngày 18-8-1944.

Một lớp học chữ quốc ngữ sau năm 1945

Nhờ đường lối đúng đắn của Đảng, tinh thần ham học, cầu tiến của quần chúng và tinh thần nỗ lực của các hội viên gồm trí thức, học sinh, sinh viên yêu nước, phong trào Truyền bá Quốc ngữ mau chóng trở thành một phong trào quần chúng có tổ chức, thu hút được đông đảo các tầng lớp nhân dân tham gia, lan rộng khắp các địa phương và thu được những kết quả tốt đẹp. Theo báo cáo của ông Hội trưởng tại Hội nghị Giáo khoa toàn quốc tổ chức vào dịp kỷ niệm 6 năm thành lập Hội (từ 29 đến 30-7-1944 tại Hà Nội) thì Hội Truyền bá Quốc ngữ Trung ương đã mở được 17 chi nhánh ở Bắc kỳ với 820 lớp học, 2.903 giáo viên dạy cho 41.118 người biết đọc, biết viết, ở Trung Kỳ đã thành lập được 11 chi nhánh (theo báo cáo Trung Bắc chủ nhật số 214, ngày 6-8-1944). Riêng ở Hà Nội, trong hai năm 1938- 1939 đã mở được 4 khóa học, với hơn 4.000 học viên, phần lớn là anh chị em công nhân và nhân dân lao động ở ngoại thành. Phong trào truyền bá chữ Quốc ngữ “thật là một công cuộc phát triển văn hóa quan trọng” như Nghị quyết Xử ủy Bắc kỳ tháng 8-1938 đã nhân định và “là trường học văn hóa rất rộng lớn cũng là trường học yêu dân, yêu nước” như báo Tin tức của Đảng đánh giá.

Trong 7 năm (1938- 1945), dưới danh nghĩa là một hội văn hóa giáo dục nhưng thực chất đây là một tổ chức chính trị có sự tham gia của nhiều nhà chính trị, Hội đã đóng góp rất lớn cho Đảng và Cách mạng bằng việc tuyên truyền giáo dục, khởi dậy tinh thần yêu nước, ý chí đấu tranh trong toàn thể quần chúng nhân dân.

Mặc dù có nhiều khó khăn nhưng phong trào truyền bá chữ Quốc ngữ vẫn tiếp tục được duy trì và phát triển trong những năm Chiến tranh thế giới thứ hai. Trong Cách mạng tháng Tám, nhiều hội viên truyền bá chữ Quốc ngữ đã trở thành những chiến sĩ cách mạng tham gia khởi nghĩa giành chính quyền. Sau khi Cách mạng tháng Tám thành công, phong trào truyền bá Quốc ngữ trở thành nòng cốt của cuộc vận động “Diệt giặc dốt” và “Phong trào bình dân học vụ” do chính quyền cách mạng chủ trương.

Nguyễn Thúy (tổng hợp)

Nguồn tư liệu:

1. Dương Trung Quốc. Việt Nam những sự kiện lịch sử (1919- 1945).

2. Bách khoa thư Hà Nội, số 3, phần: Chính trị. NXB. Văn hóa- Thông tin, Viện Nghiên cứu và phổ biến kiến thức bách khoa.

3. Nguyễn Huy Thắng. Thêm một số tư liệu về phong trào truyền bá chữ Quốc ngữ tại Hà Nội. T/c Sự kiện và Nhân chứng, số 201, T9/2010, tr: 70-71.