Như chúng ta đều biết, về thời điểm thành lập An Nam Cộng sản Đảng cho đến nay còn có một số ý kiến chưa thống nhất với nhau. Trong bài viết này, chúng tôi xin được tổng hợp những tư liệu về việc thành lập An Nam Cộng sản Đảng đã được các văn kiện chính thống ( như “Văn kiện Đảng toàn tập”, “Lịch sử biên niên Đảng Cộng sản Việt Nam”, “Việt Nam những sự kiến lịch sử 1919- 1945” ) đã được xuất bản công bố.
An Nam Cộng sản Đảng (Đảng Cộng sản An Nam) là một tổ chức cộng sản ở Việt Nam, chủ yếu hoạt động ở Nam Kỳ, trước khi thành lập Đảng Cộng sản ở Việt Nam. Sau Đại hội lần thứ nhất của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên, họp tại Hồng Kông vào tháng 5- 1929 các đại biểu trở về nước hoạt động. Ngày 17-6-1929, Đông Dương Cộng sản Đảng đã được thành lập ở Bắc Kỳ. Trước tình hình ấy, vào thàng 8-1929, tại Sài Gòn, đồng chí Châu Văn Liêm cùng một số cán bộ của Hội Việt Nam Cách mạng Thanh niên nhóm họp tại Sài Gòn, bàn việc chuẩn bị thành lập Đảng Cộng sản An Nam. Đến tháng 9- 1929, một số cán bộ của Thanh niên đang hoạt động tại Trung Quốc và cán bộ vừa ở trong nước sang, trong đó có đồng chí Châu Văn Liêm, cùng nhau lập chi bộ An Nam Cộng sản Đảng tại Trung Quốc. Đảng ra tờ bảo Đỏ.
Đồng chí Châu Văn Liêm (1902-1930), một trong những nhân tố chính tham gia sáng lập ra An Nam Cộng sản Đảng.(Ảnh tư liệu BTLSQG)
Theo thư đề ngày 29-9-1929 của các đồng chí Hồ Tùng Mậu và Châu Văn Liêm gửi về Bắc Kỳ thì ngoài chi bộ An Nam Cộng sản Đảng ở Trung Quốc, ở Nam Kỳ, đã tổ chức các chi bộ cộng sản: ở Xiêm, Trung Kỳ cũng bắt đầu tổ chức chi bộ công sản.Lúc này những thanh niên yêu nước ở Nam Kỳ có xu hướng cộng sản, lần lượt tổ chức những chi bộ cộng sản. Trở về Sài Gòn, Châu Văn Liêm và các đồng chí nhất trí lập An Nam Cộng sản Đảng trên cơ sở các chi bộ cộng sản ở Nam Kỳ vào khoảng tháng 11-1929 tại Khánh Hội, Sài Gòn. Đại hội công bố Điều lệ Đảng, xuất bản tạp chí Bônsơvích làm cơ quan lý luận của Đảng, tổ chức các hội công nông, hội học sinh… để tập hợp quần chúng. Đại hội bầu Ban Chấp hành Trung ương lâm thời (Ban Lâm thời chỉ đạo) gồm có 5 đồng chí do Châu Văn Liêm làm Bí thư.
Báo “Đỏ”, Cơ quan Tuyên truyền của An Nam Cộng sản Đảng, số ra ngày 30-10-1929. (Ảnh tư liệu BTLSQG)
Về thời gian thành lập An Nam Cộng sản Đảng thì có nhiều ý kiến khác nhau qua các sách, tạp chí…:
- Tháng 7-1929 (hoặc 25-7-1929)
- Kiều Xuân Bá- Lê Mậu Hãn. “Lịch sử Đảng Cộng sản Việt Nam. Nxb Giáo dục. Hà Nội 1994, tr.47.
- Louis Marty. “Góp phần vào Lịch sử của các phong trào chính trị ở Đông Dương” (1933), tập 10- “Đông Dương Cộng sản Đảng”. IDEO. Hà Nội, 1933,tr. 187.
- Trần Giang. “An Nam Cộng sản Đảng thành lập bao giờ ?”. Tạp chí Lịch sử Đảng, số 9, tháng 9-1996, tr.90.
- Trần Văn Giàu. “Giai cấp công nhân Việt Nam”. Sự hình thành, phát triển của nó từ giai cấp “tự mình” đến giai cấp “cho mình”. Nxb Sự thật. Hà Nội, 1958, tr.462.
- Vũ Lân- Phương Hạnh. “Châu Văn Liêm, Bí thư An Nam Cộng sản Đảng”. Tạp chí Lịch sử Đảng số 6 tháng 6- 1997. tr. 45.
- Cuối tháng 9 đầu tháng 10 năm 1929
- Ban nghiên cứu Lịch sử Đảng Trung ương “Những sự kiện Lịch sử Đảng”. Tập 1. Nxb Sự thật. Hà Nội 1976, tr. 156.
- Ngô Văn Hòa- Dương Kinh Quốc. “Giai cấp công nhân Việt Nam những năm trước khi thành lập Đảng”. Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội 1978, tr.386.
“Về thời gian thành lập An Nam Cộng sản Đảng”. Tạp chí Lịch sử Đảng tháng 2 năm 1983.
Sau khi thành lập, An Nam Cộng sản Đảng tích cực hoạt động, tuyên truyền Chủ nghĩa Mác- Lênin trong công nhân và nông dân; tổ chức các cơ sở của Đảng trong xí nghiệp, nông thôn, trí thức…An Nam Cộng sản Đảng hoạt động cho đến đầu năm 1930 thì hợp nhất với các tổ chức cộng sản khác ở Việt Nam để thành lập Đảng Cộng sản Việt Nam, mở ra một kỷ nguyên mới trong lịch sử Cách mạng Việt Nam: Kỷ nguyên Độc lập dân tộc gắn liền với Chủ nghĩa xã hội.
Chu Lộc- Phương Thảo (tổng hợp)