Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Quân Việt tại Bắc Kỳ đã phối hợp với quân Thanh để đánh Pháp. Ngày 19-7-1883, vua Tự Đức băng hà, triều đình rối ren do việc tranh giành quyền lực…Lợi dụng tình thế, ngày 20-8-1883, quân Pháp đã uy hiếp sát kinh thành Huế, triều đình Nguyễn phải cử Thượng thư Bộ Lại Nguyễn Trọng Hợp ra điều đình với Pháp…

Ngày 21-8-1883, Thượng thư Bộ Lại triều Nguyễn Nguyễn Trọng Hợp tiến hành thương lượng với Pháp tại cửa Thuận An, do cha cố Caspard phiên dịch. Đôi bên tạm đình chiến trong 48 giờ. Tổng ủy Jules Harman của Pháp lập tức đi Huế và gửi tối hậu thư buộc triều đình Huế phải:rút hết quân ở 12 pháo đài, dỡ bỏ toàn bộ chướng ngại vật trên sông Huế, phá hủy vũ khí, giao nộp lại 2 tàu chiến Pháp đã tặng trước đây. Ngày 25-8-1883, tại kinh đô Huế, triều đình Nguyễn đã tiến hành ký kết với Pháp bản Hòa ước Quý Mùi (1883), hay còn có tên gọi khác là Hiệp ước Harman. Tham gia buổi ký kết có: Đại diện ngoại giao của nước Cộng hòa Pháp là Tổng ủy Jules Harman; đại diện phía triều Nguyễn là Trần Đình Túc- Hiệp biện Đại học sĩ (chánh sứ) và Nguyễn Trọng Hợp- Thượng thư Bộ Lại (phó sứ). Hòa ước có tất cả 27 điều khoản.

Hiệp biện Đại học sĩ Trần Đình Túc (Chánh sứ) và Thượng thư Bộ Lại Nguyễn Trọng Hợp thay mặt triều đình nhà Nguyễn ký Hiệp ước Harman (Hiệp ước Quí Mùi-1883) với nước Pháp.

Trong Việt Nam sử lược, sử gia Trần Trọng Kim đã tóm tắt một số điểm chính sau:

1.Triều đình Huế công nhận sự bảo hộ của Pháp. Mặt ngoại giao kể cả giao thiệp với nước Tàu (Trung Quốc) cũng phải có sự ưng thuận của Pháp.

2.Nam Kỳ là xứ thuộc địa từ năm 1874 nay được mở rộng gồm cả tỉnh Bình Thuận thay vì Bình Thuận thuộc Trung Kỳ.

3.Pháp có quyền đóng quân ở Đèo Ngang và cửa Thuận An

4.Trung Kỳ, tức các tỉnh từ Khánh Hòa ra tới Đèo Ngang thuộc triều đình Huế. Cắt ba tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, và Hà Tĩnh gia nhập vào Bắc Kỳ.

5.Khâm sứ Pháp ở Huế có quyền ra vào tự do yết kiến vua.

6.Ở Bắc Kỳ (gồm cả 3 tỉnh Thanh- Nghệ- Tĩnh) Pháp có quyền đặt công sứ ở các tỉnh để kiểm sát quan Việt nhưng đại để việc nội trị không bị ảnh hưởng.

Nội dung bao trùm là: Triều đình Huế thừa nhận và chấp nhận Nam Kỳ là thuộc địa của Pháp; thừa nhận và chấp nhận nền bảo hộ của Pháp ở Trung Kỳ và Bắc Kỳ.

Tổng ủy Jules Harman, đại diện nước Pháp ký Hiệp ước Quí Mùi-1883 với triều đình nhà Nguyễn.

Thời điểm ký kết bản Hiệp ước Harman, triều đình Huế đang ở thế thua, nên không làm được gì khác hơn ngoài việc ký chấp nhận 27 điều khoản do Pháp đưa ra. Đối với triều đình Huế, việc ký kết không hẳn là sự quy phục mà được coi là cách hoãn binh. Lúc này ngoài Bắc hai bên đang giao tranh, lại thêm quân Thanh vượt biên sang viện trợ, nên triều đình Nguyễn chưa hẳn đã thua. Ở trong triều thì phụ chính Tôn Thất Thuyết bí mật phòng thủ đồn Tân Sở (Quảng Trị) và sửa sang đường thượng đạo ra Bắc để tìm cách chống cự lâu dài. Súng ống, đạn dược và một phần ba kho bạc triều đình được ngầm chuyển lên Tân Sở. Có thể thấy, Hiệp ước Harman là cách triều đình Nguyễn mua thời gian để đợi ngày phản công./.

Chu Lộc- Phương Thảo (tổng hợp)