Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Ngày 15-8-1945, nhận được tin Nhật chinh thức đầu hàng đồng minh vô điều kiện, Xứ ủy Bắc Kỳ triệu tập một cuộc họp tại Hà Đông. Với tinh thần khẩn trương, dám nghĩ dám làm, mặc dù chưa nhận được lệnh khởi nghĩa của Trung ương, cũng chưa nắm chắc được thái độ của Nhật, song trên cơ sở thấm nhuần tinh thần bảnChỉ thị lịch sử Nhật- Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta (12-3-1945) của Ban Thường vụ Trung ương. Căn cứ vào tình hình trong khu vực phụ trách, Xứ ủy quyết định: “Thời cơ đã đến, không thể ngồi chờ được” và ra lệnh xúc tiến khởi nghĩa trong các tỉnh do Xứ ủy phụ trách. Lệnh khởi nghĩa của Xứ ủy được khẩn trương truyền đến các địa phương.

Cuộc mít tinh, biểu tình trước nhà hát lớn Hà Nội, ngày 17/8/1945.(Ảnh tư liệu BTLSQG)

Tối ngày 15-8, theo chỉ thị của Xứ ủy, Thành ủy Hà Nội triệu tập hội nghị bất thường tại chùa Hà (Dịch Vọng, Từ Liêm, Hà Nội) để kiểm điểm lực lượng và bàn những công việc cấp bách cần làm để tiến hành khởi nghĩa. Sáng ngày 16-8, tại số nhà 101 phố Gămbétta (nay là phố Trần Hưng Đạo), đồng chí Nguyễn Khang, Ủy viên Thường vụ Xứ ủy thay mặt Xứ ủy triệu tập một cuộc họp với Thành ủy, lập Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội (tức Ủy ban khởi nghĩa), gồm 5 đồng chí: Nguyễn Khang, Nguyễn Huy Khôi (tức Trần Quang Huy), Lê Trọng Nghĩa, Nguyễn Quyết, Nguyễn Duy Thân. Đêm 16/8, ở các rạp hát Hiệp Thành, Quảng Lạc, Tố Như, các rạp chiếu bóng Êđen, Majestic, các đội tuyên truyền xung phong Việt Minh đã đứng lên diễn thuyết. Cờ đỏ sao vàng xuất hiện trên đường phố Hà Nội. Chiều ngày 17-8, Tổng hội công chức Chính phủ Trần Trọng Kim tổ chức cuộc mít tinh tại Quảng trường Nhà hát lớn. Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội chỉ đạo phải phá cuộc mít tinh này. Các tổ chức cứu quốc ở nội, ngoại thành Hà Nội cùng đông đảo 15 vạn nhân dân tràn ngập trước và xung quanh Nhà hát lớn. Các đội viên tự vệ chiến đấu, tuyên truyền xung phong Việt Minh đứng lẫn trong quần chúng. Cuộc mít tinh vừa khai mạc, thì cờ đỏ sao vàng xuất hiện trong đám đông; đồng thời một lá cờ đỏ sao vàng kích thước lớn được buông xuống từ ban công tầng 2 Nhà hát lớn trong tiếng hoan hô ủng hộ Việt Minh vang dậy của quần chúng. Sau đó, cuộc mít tinh chuyển thành cuộc tuần hành ủng hộ Việt Minh. Ngay tối 17-8, Ủy ban Quân sự cách mạng họp mở rộng tại Dịch Vọng (Từ Liêm, Hà Nội), đã phân tích tình hình và quyết định khởi nghĩa giành chính quyền vào ngày 19-8.

Ngày 18-8-1945, cờ đỏ sao vàng đã phấp phới trên nhiều đường phố Hà Nội và vùng ven đô, từ Bưởi qua Dịch Vọng xuống Tương Mai, Mai Động… Trong lúc cuộc khởi nghĩa ở vùng ngoại thành nổ ra thắng lợi thì 300 công nhân biểu tình trước phủ Khâm sai hô vang các khẩu hiệu đả đảo bù nhìn, ủng hộ Việt Minh.

Nhân dân Hà Nội đánh chiếm phủ Khâm sai Hà Nội, ngày 19/8/1945 .(Ảnh tư liệu BTLSQG)

Ngay từ sáng sớm ngày 19-8-1945, Hà Nội đã đỏ rực màu cờ đỏ sao vàng. Hàng vạn nông dân, dân nghèo với các vũ khí thô sơ từ Láng Mọc kéo ra chiếm đại lý Hoàn Long, tuyên bố thành lập chính quyền cách mạng khu vực Ngã Tư Sở, mở đầu cho cuộc khởi nghĩa ở nội thành. Hàng vạn quần chúng nhân dân ngoại thành, từ các huyện Thanh Trì, Thường Tín, Phú Xuyên, Hoài Đức, Đoan Phượng, Gia Lâm mang theo cờ đỏ sao vàng, gậy gộc, mã tấu, dao phát bờ, câu liêm tiến vào nội thành và hội tụ tại Quảng trường Nhà hát lớn. Đúng 11 giờ, trước hơn 20 vạn người tập trung trước Nhà hát lớn, Ủy ban khởi nghĩa đọc lời kêu gọi khởi nghĩa. Sau đó cuộc mít tinh biến thành cuộc biểu tình vũ trang giành chính quyền. Quần chúng cách mạng có các đơn vị vũ trang, tự vệ dẫn đầu đã chia thành hai khối lớn đi chiếm các vị trí trọng yếu: phủ Khâm sai, sở bưu điện, sở cảnh sát… Trước sức mạnh áp đảo của quần chúng và lực lượng vũ trang, tự vệ, hầu hết các công sở chính quyền Bảo Đại- Trần Trọng Kim đều nhanh chóng về tay nhân dân. Ngay khi chiếm được phủ Khâm sai, đồng chí Nguyễn Khang- Ủy viên Thường vụ Xứ ủy Bắc Kỳ có mặt tại đó đã gọi điện cho thị trưởng, tỉnh trưởng các tỉnh Hải Phòng, Hải Dương, Bắc Ninh, Hà Nam, Nam Định báo tin cách mạng đã thành công ở Hà Nội, ra lệnh cho chúng phải nhanh chóng trao chính quyền cho Việt Minh địa phương. Tối ngày 19-8, cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội kết thúc thắng lợi. Ngày 20-8, Ủy ban nhân dân cách mạng Hà Nội được thành lập. Ủy ban nhân dân cách mạng lâm thời Bắc Bộ cũng được tổ chức.

Bằng sự kiện nhân dân Hà Nội giành được chính quyền ngày 19-8- 1945, toàn bộ hệ thống cai trị của địch ở sào huyệt bị tê liệt và sụp đổ, tạo đà thuận lợi để nhân dân các địa phương khác tiến lên giành chính quyền:

Ngày 19-8, khởi nghĩa giành chính quyền cũng thành công ở các tỉnh lỵ Yên Bái, Phúc Yên, Thái Bình (miền Bắc), Thanh Hóa, Khánh Hòa (miền Trung).

Trụ sở Việt Nam Giải phóng quân sau khi giành chính quyền tại Thái Nguyên ngày 20/8/1945. (Ảnh tư liệu BTLSQG)

Ngày 20-8, Cuộc khởi nghĩa đã thắng lợi ở Thái Nguyên, Bắc Ninh, Ninh Bình (miền Bắc). Ngày 21-8, các tỉnh lỵ Cao Bằng, Tuyên Quang, Sơn Tây, Kiến An, Nam Định (miền Bắc), Nghệ An, Ninh Thuận (miền Trung) cũng khởi nghĩa thành công. Ngày 22-8, cuộc khởi nghĩa tiếp tục giành thắng lợi ở Hưng Yên, Quảng Yên (miền Bắc)… Chỉ trong vòng 15 ngày (14-8 đến 28-8-1945), chính quyền thống trị, áp bức của bọn đế quốc Pháp, Nhật suốt gần 100 năm và chế độ quân chủ chuyên chế phản tiến bộ tồn tại hàng nghìn năm đã bị nhân dân ta lật đổ hoàn toàn. Lần đầu tiên, chính quyền cả nước được thực sự thuộc về nhân dân.

Nhân dân Hải Phòng mít tinh trong ngày giành chính quyền tháng 8/1945.(Ảnh tư liệu BTLSQG)

Cách mạng tháng Tám (1945) thành công là kết tinh của 15 năm đấu tranh kiên cường, gian khổ của toàn Đảng, toàn dân và phong trào cách mạng từ khắp mọi miền Tổ quốc. Trong công cuộc chung đó, cuộc vân động cách mạng tháng Tám ở Hà Nội có ý nghĩa, vị trí vô cùng quan trọng. Nếu Cách mạng tháng Tám (1945) của nhân dân ta đã mở ra khâu đột phá vào thành trì của chủ nghĩa thực dân trên phạm vi toàn thế giới, thì Cách mạng tháng Tám (1945) ở Hà Nội có ý nghĩa như màn khai pháo trong chuỗi thắng lợi tiếp theo của nhân dân cả nước trong mùa thu lịch sử.

Chu Lộc- Phương Thảo (tổng hợp)

Tư liệu tham khảo:

1. Nguyễn Đình Lê. Cách mạng tháng Tám năm 1945 ở Hà Nội. Nhà xuất bản Hà Nội. HN, 2010.

2. Trịnh Nhu, Trần Trọng Thơ. Cách mạng tháng Tám 1945 Thắng lợi vĩ đại đầu tiên của cách mạng Việt Nam. Nhà xuất bản Chính trị Quốc gia. HN, 2011.

3. Sự kiện và nhân chứng. Nguyệt san của báo Quân đội Nhân Dân, số 200, tháng 8-2010.