Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Tại Nghệ An, binh lính rất bất bình vì bị bắt sang Lào làm bia đỡ đạn cho thực dân Pháp trong cuộc chiến với Thái Lan nên đã hình thành nên sự phản kháng trong hàng ngũ của một số tầng lớp binh lính, trong đó nổi bật nhất là binh lính đồn Chợ Rạng (Thanh Chương - Nghệ An), người đứng đầu nhóm binh lính đó là Nguyễn Văn Cung. Ông quê ở xã Đông Thọ, huyện Đông Xương (nay thuộc thành phố Thanh Hóa), ông giữ chức đội trưởng lính khố xanh nên thường gọi là Đội Cung.

Đội Cung - Nguyễn Văn Cung (1903 -1941), người chỉ huy cuộc binh biến Đô Lương (Ảnh tư liệu BTLSQG)

Sau khi đã tìm được sự đồng thuận, ngày 13/1/1941, dưới sự chỉ huy của Đội Cung và được sự ủng hộ của hai ông cai là Hoàng Á và Lê Văn Vỹ, binh lính đồn Chợ Rạng đã binh biến nổi dậy. Ngay tối hôm đó, họ đánh chiếm đồn Đô Lương, giết đồn trưởng rồi lên ô tô kéo về Vinh định cùng anh em binh lính ở đây giết giặc chiếm tỉnh lỵ Nghệ An.

Lược đồ cuộc binh biến Đô Lương năm 1941

Nơi đóng quân của ông Đội Cung tại Chợ Rạng, Thanh Chương, Nghệ An (Ảnh tư liệu BTLSQG)

Do bị lộ, lực lượng nghĩa binh không chiếm được trại giám binh, quân Pháp đã kịp thời phản công, dồn quân đàn áp, nhanh chóng dập tắt cuộc binh biến. Sau khi binh biến kết thúc, sau một thời gian trốn tránh, ngày 14/3/1941 Đội Cung bị quân Pháp bắt. Ngày 20/2/1941, tại Hà Nội, thực dân Pháp đã mở Tòa án binh xét xử những binh lính tham gia cuộc binh biến Đô Lương. Đội Cung và 10 đồng chí của ông bị kết án tử hình, 12 người bị kết án chung thân, hai người bị xử 20 năm tù khổ sai, bảy án 15 năm tù, một án 12 năm tù… Ngày 25/4/1941, thực dân Pháp thi hành án tử hình Đội Cung và các nghĩa binh tại 3 địa điểm: Vinh, Chợ Rạng và Đô Lương.

Mộ Đội Cung tại thành phố Vinh, Nghệ An (Ảnh tư liệu BTLSQG)

Cuộc binh biến Đô Lương là hành động yêu nước của binh lính người Việt Nam trong quân đội Pháp. Tuy nhiên, cũng giống như cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn, Nam Kỳ, cuộc binh biến Đô Lương nổ ra vào lúc kẻ thù còn mạnh, lực lượng khởi nghĩa chưa được tổ chức và chuẩn bị kỹ lưỡng nên đều thất bại. Tuy vậy, các sự kiện oanh liệt đó đã “gây ảnh hưởng rộng lớn trong toàn quốc”, nêu cao tinh thần anh hùng bất khuất của nhân dân ta, giáng đòn chí tử vào thực dân Pháp, cảnh cáo phát xít Nhật vừa mới đặt chân vào nước ta. Đó là những tiếng súng báo hiệu cho một cuộc khởi nghĩa toàn quốc sau này, là bước đấu tranh bằng vũ trang của các dân tộc Đông Dương.

Tượng đài kỷ niệm cuộc binh biến Đô Lương tại thị trấn Đô Lương, Nghệ An

Cuộc khởi nghĩa Nam Kỳ, cuộc binh biến Đông Dương, đặc biệt là cuộc khởi nghĩa Bắc Sơn đã để lại cho Đảng Cộng sản Đông Dương những bài học bổ ích về khởi nghĩa vũ trang; xây dựng lực lượng vũ trang và chiến tranh du kích, làm tiền đề trực tiếp chuẩn bị cho cuộc Tổng khởi nghĩa tháng Tám về sau.

Hoàng Ngọc Chính- Chu Văn Lộc (Tổng hợp)