Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Đáng nói hơn, các cửa sông, cửa lạch này không chỉ tạo dựng nguồn lực kinh tế, văn hóa mà còn góp phần quan trọng vào cuộc đấu tranh bảo vệ chủ quyền dân tộc.

Vài nét về Lạch Bạng - Biện Sơn

Cửa Lạch Bạng nằm ở vùng biển phía Đông - Nam tỉnh Thanh Hóa, thuộc huyện Tĩnh Gia. Các con sông ở Thanh Hóa đều  bắt nguồn từ vùng rừng núi phía tây, chảy theo hướng tây - đông, tạo nên một vùng nước lợ vùng duyên hải và nhập nước vào biển Đông. Sông Bạng cũng không nằm ngoài quy luật này.

Sông Bạng có chiều dài 34,5km, diện tích lưu vực 236km², bắt nguồn từ vùng núi Huôn, xã Phú Lâm huyện Tĩnh Gia, ở độ cao 100 mét (nguồn: Địa chí Thanh Hóa - 2000, tập I), chảy qua vùng núi, đồi thấp phía tây huyện Tĩnh Gia xuống vùng đồng bằng ven biển, vòng theo chân núi Du Xuyên đổ ra biển trên địa phận giữa hai xã Hải Bình và Hải Thanh tạo nên cửa Lạch. Tên sông (Bạng) ghép với cửa biển (Lạch) thành tên cửa Lạch Bạng.

Cửa sông Lạch Bạng (ảnh: Lê Hoàng)

Cùng chảy vào cửa Lạch Bạng còn có kênh Xước. Quốc sử quán triều Nguyễn từng đề cập đến Kênh Xước, theo đó, kênh Xước có nguồn từ khe Mậu Xuân, chảy sang phía đông, đến địa phận xã Hữu Lại hợp thành ngã ba sông và đổ vào cửa Bạng (Đại Nam nhất thống chí).

Cửa Lạch Bạng còn có tên là của biển Du Xuyên (mang tên núi Du Xuyên kề cửa Lạch Bạng). Quốc sử quán triều Nguyễn cho biết thêm: “Cửa Bạng rộng 42 trượng, thủy triều lên sâu 9 thước, thủy triều xuống còn 4 thước, bờ bên tả có núi đứng như (bức) tường, bờ bên hữu là bãi cát” (Đại Nam nhất thống chí). Ngọn núi “đứng như tường” chính là núi Du Xuyên thuộc xã Hải Thanh. Bờ cát bên hữu thuộc xã Hải Bình, trắng mịn, độ nghiêng vừa phải tạo nên một bãi biển đẹp, được mệnh danh là “Sầm Sơn thứ hai” của Thanh Hóa.

Một góc cảng cá Lạch Bạng (Tĩnh Gia - Thanh Hóa)

(ảnh: baotainguyenmoitruong.vn)

Biện Sơn là tên một hòn đảo nhỏ (hòn Biện Sơn), phía ngoài cửa Lạch Bạng. Biện Sơn cùng với Lạch Bạng đã tạo ra cửa biển Nghi Sơn. Biện Sơn còn nối với đảo Hòn Mê (đảo Mê - tên khác là Cồn Bầu) và một số đảo nhỏ kéo dài trên biển về phía Nam như: hòn Bung, hòn Số, hòn Sập, Hòn Sảnh, hòn Lưỡi Hái, hòn Dái Bò…

Đảo thuộc huyện Tĩnh Gia, Thanh Hóa, xưa có tên gọi là Biện Sơn (ảnh: vanhien.vn)

Vai trò của Lạch Bạng - Biện Sơn với an ninh, quốc phòng

Trong chiều dài lịch sử, cửa biển Lạch Bạng - Biện Sơn từng là chiến lũy che chở vùng đất phía nam Cửu Chân - Thanh Hóa. Đặc biệt là sự xuất hiện của “chiến lũy tự nhiên” Tam Điệp - Biện Sơn trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Mãn Thanh, cụ thể như sau:

Tháng 11 năm 1789, khi quân Mãn Thanh ngấp nghé thành Thăng Long, Ngô Văn Sở và Ngô Thì Nhậm đã đề ra kế hoạch lui binh về Tam Điệp - Biện Sơn đồng thời cho người về Phú Xuân cấp báo, chờ đại quân của Nguyễn Huệ ra tiếp ứng.

Quân Tây Sơn đã lập đại bản doanh phía nam dãy Tam Điệp (thuộc địa phận huyện Hà Trung, Thanh Hóa ngày nay). Tam Điệp là một hệ thống núi đá ngăn cách địa giới giữa “Thanh Hóa nội trấn” và “Thanh Hóa ngoại trấn” (tỉnh Ninh Bình ngày nay). Đây là vùng có vị thế hiểm yếu, vùng đất “địa đầu” Cửu Chân xưa. Nhận định về Tam Điệp, Ngô Thì Sỹ viết:

Đoạn tục quần sơn nhãn giới khoan

Ngư thuyền thiên không Cửu chân quan.

Dịch nghĩa:

Núi non đứt đoạn khoan tầm mắt

Đó đơm trời chặn ải Cửu Chân

Lợi dụng địa thế hiểm yếu của hệ thống núi kéo dài từ Tây sang Đông như một bức trường thành tự nhiên, quân Tây Sơn đã bố trí trận địa tại “ải Cửu Chân”, “cuống họng của Bắc - Nam” để ngăn chặn quân Mãn Thanh.

Tại vùng Cửa Bạng - Biện Sơn, quân Tây Sơn hội quân “đóng đồn thủy ở hải phận Biện Sơn”, tạo dựng một cứ điểm thủy quân vững chắc. Lực lượng thủy quân phân chia lực lượng, đóng trên các đảo Biện Sơn và hòn Mê. Lực lượng tinh nhuệ nhất đóng ở vụng Biện Sơn và cửa Hà Nẫm nhằm kiểm soát vùng biển phía Nam Thanh Hóa, đồng thời phối hợp bảo vệ, khống chế con đường thiên lý Bắc - Nam dọc bờ biển gần Cửa Bạng.

Đại quân của Nguyễn Huệ từ Phú Xuân thần tốc tiến ra bắc. Sau khi nghe Ngô Văn Sở và Ngô Thì Nhậm tâu trình kế hoạch rút lui và phòng ngự ở Tam Điệp - Biện Sơn, vua Quang Trung đã tán thành chủ trương này và tức tốc triển khai các mũi tiến công. Từ Tam Điệp - Biện Sơn, quân Tây Sơn triển khai 5 mũi tiến quân theo hai hướng đường bộ. Đường bộ chia thành 3 hướng:

- Hướng chủ lực do Hoàng đế Quang Trung đích thân chỉ huy, tấn công quân Thanh theo hướng Ngọc Hồi.

- Đạo quân thứ hai đánh vào phía tây thành Thăng Long.

- Đạo quân thứ ba với kỵ binh, voi chiến tiếp ứng cho đạo quân chủ lực.

Thủy quân chia thành hai đạo, vượt biển tiến ra phía Đông:

- Từ  căn cứ Biện Sơn, đạo thứ nhất do Đô đốc Tuyết chỉ huy, vượt biển nhanh chóng tiến ra Hải Dương, án ngữ phía đông thành Thăng Long.

- Đạo thứ hai do Đô đốc Lộc chỉ huy, vượt biển tiến đến chiếm lĩnh địa bàn chiến lược Lục Đầu Giang, “đón lõng” tàn quân địch.

Việc chọn Tam Điệp - Biện Sơn làm nơi đóng quân không chỉ đơn thuần là “giành nơi hiểm yếu, tránh mũi nhọn”, bên trong thì kích động tướng sĩ, bên ngoài làm cho quân Mãn Thanh thêm kiêu căng mà còn tạo bàn đạp thuận lợi cho cuộc tổng tiến công thần tốc tết Kỷ Dậu (1789).

Đèo Tam Điệp - nơi vua Quang Trung hội quân trước khi vào Thăng Long.

(ảnh: diemden.zen.net.vn)

Ngày nay, tại vùng Lạch Bạng - Biện Sơn, nhân dân vẫn còn lưu truyền nhiều chuyện kể dân gian về người anh hùng “áo vải cờ đào”. Đặc biệt là việc Hoàng đế Quang Trung đã bỏ lệ tiến cống tổ yến có từ thời hậu Lê ở Lạch Bạng.  Tưởng nhớ công đức của vua, nhân dân đã lập đền thờ Quang Trung trên cửa Lạch Bạng. Tại đền thờ vẫn còn lưu giữ đôi câu đối ca ngợi:

Phiên âm:

Anh hùng thanh sất Bân Sơn cổ

Miếu mạo quang lưu Bạng hải kim

Dịch nghĩa:

Tiếng thét của người anh hùng vang dậy núi Bân Sơn xưa

Ánh sáng từ tòa miếu còn tỏa rạng biển Bạng nay

Đền thờ Quang Trung ở Lạch Bạng (Tĩnh Gia - Thanh Hóa)

(ảnh: tinhgia.net)

Do vị trí quan trọng của Cửa Bạng - Biện Sơn nên vương triều Nguyễn ngay từ buổi đầu trị vì đã tiến hành xây dựng khu vực này thành một pháo đài kiên cố phía nam xứ Thanh.

Quốc sử quán triều Nguyễn cho biết: từ đầu đời Gia Long, triều Nguyễn đã cho xây bảo Biện Sơn tại cửa Bạng “chu vi 58 trượng, 8 thước, 8 tấc; cao 8 thước 2 tấc, có một kỳ đài, một nhà quân, 12 khẩu đại bác, 1 kho thuốc súng”. Đến đời Minh Mạng (năm thứ 9) cho xây “pháo đài Tĩnh Hải ở tấn Biện Sơn, chu vi 11 trượng 8 thước; cao 5 thước, 5 tấc; có một kỳ đài, một nhà quân và 4 khẩu đại bác” (Đại Nam nhất thống chí). Dấu tích của các công trình quân sự này (bảo Biện Sơn và pháo đài Tĩnh Hải) đến nay vẫn còn.

Như vậy có thế thấy, Lạch Bạng - Biện Sơn không chỉ là vùng danh thắng mà còn có vai trò rất lớn về mặt quân sự. So với các cửa lạch khác trong tỉnh Thanh Hóa, Biện Sơn có nhiều ưu thế: vừa kín gió, vừa sẵn nguồn nước ngọt, thuận tiện đường sông và đường bộ, đặc biệt, các yếu tố liên hoàn “cửa sông”, “cửa lạch”, “biển”, “đảo” đã giúp Lạch Bạng - Biện Sơn trở thành vùng hiểm địa, đáp ứng yêu cầu an ninh, quốc phòng đất nước.

Phạm Hoàng Mạnh Hà, Đỗ Đức Tuấn