Hiệu ảnh Quốc tế nổi tiếng Hà Nội ở số 11 Hàng Khay nhìn sang Hồ Gươm rợp bóng liễu rủ, xanh biếc trời, xanh lục hồ…Không mấy ai biết hiệu ảnh đã có trước ngày giải phóng Thủ đô. Và chủ nhân của nó, cụ Phan Xuân Thuý đã về cõi Vĩnh hằng, nhưng để lại một bảo tàng ảnh vô giá - ảnh Hà Nội ngày giải phóng.
Hiệu ảnh Quốc tế nổi tiếng Hà Nội ở số 11 Hàng Khay nhìn sang Hồ Gươm rợp bóng liễu rủ, xanh biếc trời, xanh lục hồ…Không mấy ai biết hiệu ảnh đã có trước ngày giải phóng Thủ đô. Và chủ nhân của nó, cụ Phan Xuân Thuý đã về cõi Vĩnh hằng, nhưng để lại một bảo tàng ảnh vô giá - ảnh Hà Nội ngày giải phóng.
Thu này, nhớ lại lần gặp cụ trên gác 2 nhà 11 Hàng Khay, được xem nhiều bức ảnh quý giá, tôi vẫn như thấy cái dáng cao gầy của cụ với mái tóc trắng như mây, rất đẹp!
Tôi nhớ ông đã giở cho tôi xem bảo tàng ảnh trong cuốn anbum dày cộp. Này đây cổng chào phố Hàng Khay, Hàng Gai, Hàng Bông, không cái nào giống cái nào; đoàn quân tưng bừng tiến vào thành phố và những nét mặt hân hoan của nhân dân Thủ đô; Chủ tịch Uỷ ban Quân quản Vương Thừa Vũ đứng trên trên xe mui trần đang vẫy chào nhân dân trên phố Hàng Đào tràn hai bên đường vẫy cờ hoa; lễ chào cờ chiều 10/10 tại sân Cột Cờ và đại quân duyệt binh hùng dũng; Ủy ban Quân quản làm lễ ra mắt nhân dân tại Nhà hát lớn Thành phố… Tất cả, tất cả như đang sống động trước mắt tôi giây phút thiêng liêng, kỳ diệu, xúc động nghẹn ngào như nhà thơ Nguyễn Đình Thi viết: “Ta đã về đây Hà Nội ơi”… Ông Phan Xuân Thuý vừa giở album, vừa thuyết minh luôn cho tôi lai lịch các bức ảnh. Câu chuyện của cụ vẫn còn trong sổ tay tôi tốc ký ghi chép, nay viết lại cho bạn đọc hiểu rõ hơn những cống hiến của ông cho kháng chiến.
Chân dung Nhà nhiếp ảnh Phan Xuân Thuý
Chụp ảnh Tết Độc Lập năm Bính Tuất (1946)
Gia đình cụ Phan Xuân Thúy có hiệu ảnh ở 18 Hàng Bài gần Trại vệ quốc đoàn nên cán bộ chiến sĩ lúc rảnh rỗi lại ra chụp ảnh. Và rồi ông Lâm Kính, cán bộ Vệ quốc đoàn đã bén duyên với bà Phan Thị Huỳnh, em gái ông. Em trai ông là Phan Đức Sử theo ông Lâm Kính, gia nhập Vệ quốc đoàn và được phân công bảo vệ Bắc Bộ Phủ. Tết Bính Tuất, Bác bảo ông Sử: Các chú có gia đình ở Hà Nội thì mời các cụ đến ăn Tết với Bác. Thật không còn hạnh phúc nào hơn. Sáng mồng Một Tết, gia đình ông Thúy lên Bắc bộ phủ chúc thọ Bác. Ông Thúy không quên xách máy ảnh Retina theo. Người tươi cười ra thềm nhà khách, sau đó các chiến sĩ đưa sang khuôn viên (nay là Bộ Nội vụ), ở đó đã tề tựu một số gia đình cũng lên chúc thọ Bác. Trên thảm hoa tóc tiên, những mâm cỗ Tết đã được bày. Những dòng tốc ký của tôi viết rõ lời ông Thúy kể: “Trong khi các cụ sung sướng được Bác tiếp thì bảo tôi chụp tấm ảnh kỷ niệm. Bao năm đánh Pháp rồi đánh Mỹ gian khổ, tôi giữ bức ảnh như vật gia bảo. Trong ảnh, Bác đang ngồi thoải mái bên mâm cỗ ngoài trời tiếp các gia đình ăn Tết trong Bắc bộ phủ, có cả ông Vũ Đình Huỳnh, thư ký riêng của Bác. Ai nấy đều vui tươi trong Tết dân tộc độc lập. Nhân dịp kỷ niệm sinh nhật Bác (19/5/2004), tôi đã trao tặng Bảo tàng Hồ Chí Minh bức ảnh quí giá này”.
Tết Bính Tuất (năm 1946) trong khuôn viên Bắc bộ phủ, Hà Nội
Kháng chiến toàn quốc bùng nổ, ông cùng gia đình đi tản cư. Đồ đạc, sập gụ tủ chè để lại, nhưng máy ảnh, phim, giấy ảnh thì nhất định phải mang đi. Lên Đại Từ, ông mở hiệu ảnh vừa phục vụ kháng chiến vừa có nguồn thu nhập nuôi cả đại gia đình. Ngày khai mạc khóa 4 trường Sĩ quan lục quân, ban nhạc ông Quản Liên (nhạc sĩ Đinh Ngọc Liên) thổi kèn đồng hùng tráng; lễ thành lập Sư đoàn 308 do thiếu tướng Vương Thừa Vũ làm Sư đoàn trưởng, ông đều chớp được “những khoảng khắc vàng”, nay trở thành những bằng chứng lịch sử quí báu.
Hiệu ảnh Quốc tế và những bức ảnh lịch sử quý giá
Năm 1951, người cha thân yêu mất đi để lại khoảng trống lớn cho gia đình. Vợ đau yếu, ông đành về thành phố kiếm sống, phụng dưỡng mẹ già, nuôi đàn con thơ mà lòng vẫn hướng về Việt Bắc, nơi hai em trai đang là bộ đội Cụ Hồ. Ông mở hiệu Universal photo ở phố Gia Long (nay là Bà Triệu). Kỹ thuật ánh sáng giỏi là bí quyết nghề nghiệp khi chụp ảnh chân dung nên ông thu hút nhiều khách đến chụp ảnh. Hồi đó, Hà Nội có khá nhiều hiệu ảnh như Kim Lai, Hương Ký, Khánh Ký, Tam Anh, Hoàng Hải… nhưng khách vẫn thích đến chụp ở hiệu ảnh của ông, chính bởi ông biết tìm được góc độ đẹp và điều chỉnh ánh sáng làm tôn lên vẻ đẹp của mỗi chân dung, đồng thời, ông mạnh dạn gửi sang Pháp, mua máy mới, bộ đèn ánh sáng mới, hiện đại nhất so với các hiệu ảnh thời đó. Ảnh càng đẹp, khách đến càng tấp nập. Đầu năm 1954, ông chuyển hiệu ảnh lên vị trí rất đẹp của Hồ Gươm - 11 Hàng Khay và lấy tên mới - Hiệu ảnh Quốc tế. Hiệu ảnh nhanh chóng trở nên nổi tiếng - một thương hiệu ở đất Hà thành sành chơi, sành ăn mặc.
Hiệu ảnh Quốc tế ngày Hà Nội giải phóng 10/10/1954
Chiến thắng Điện Biên Phủ lẫy lừng rồi Hiệp định Giơnevơ dội về Hà Nội, nhân dân chộn rộn chuẩn bị cho ngày giải phóng. Qua đài Hồng Đăng (Trung quốc sản xuất), ông bí mật nghe tin tức kháng chiến, chuẩn bị đón đại quân về tiếp quản. Sáng 9/10/1954, thành phố như tươi trẻ lại. Đại quân đã vào tiếp quản các cơ quan công sở, vị trí quân sự của địch. Chúng rút đi đến đâu, cờ hoa đỏ rực mọc lên đến đó. Ông phấn chấn, lao ra khỏi hiệu ảnh, đeo hai máy ảnh Leica và Rolleflex, phóng chiếc xe Seotter khắp các phố. Huy hoàng và mới mẻ, phố phường như thay da đổi thịt. Mỗi cổng chào là một công trình nghệ thuật. Cổng chào Hàng Bông làm bằng hai cột bông; cổng chào Hàng Thiếc làm bằng các cây tôn thiếc; cổng chào Hàng Nón làm bằng những chiếc nón úp lại, đẹp kỳ lạ. Ông bấm máy liên tục trong niềm hưng phấn của người nghệ sĩ, xúc động và tự hào. Ở Ty cảnh sát của địch (Hàng Trống, nay là trụ sở Công an Quận Hoàn Kiếm), ông dừng lại ghi hình lá cờ của địch vùa hạ xuống, cờ đỏ sao vàng kéo lên trên nóc trụ sở. Tôi nhớ ông kể lại:“Mấy năm trước, tôi thấy các anh ấy loay hoay sửa mãi không xong nóc cổng trụ sở công an Quận, tôi vào trụ sở gặp lãnh đạo, cung cấp cho các anh ấy ảnh tôi chụp ngày 9/10/1954. Họ mừng quá. Cổng trụ sở công an quận đã được tu sửa đúng theo mẫu kiến trúc lịch sử đã góp phần vào việc giữ gìn nét đẹp của Hà Nội xưa như vậy đấy”.
Năm 2004, kỷ niệm 50 năm giải phóng Thủ đô, ông đã cung cấp hàng chục bức ảnh cho Hội sử học Việt Nam, Bảo tàng Cách mạng Việt Nam (nay là Bảo tàng Lịch sử quốc gia), văn phòng UBND Thành phố đã tổ chức triển lãm ảnh tại nhà văn hoá thông tin Tràng Tiền, sau đó, nhiều bức ảnh vô giá ấy đã được in trong sách ảnh Hà Nội ngày tiếp quản.
Người xem được sống lại những giây phút hào hùng của Thủ đô ngày giải phóng. Hiệu ảnh Quôc tế cũng chăng đèn kết hoa rực rỡ đón chào đoàn quân chiến thắng. Quê gốc ở xứ Sơn Nam hạ (Phù Ủng, Ân Thi, Hưng Yên), nhưng nhà nhiếp ảnh Phan xuân Thuý đã gắn bó máu thịt với Hà Nội từ những ngày “Tháng Tám cờ bay” và phục vụ kháng chiến bằng chính con mắt nghệ thuật và đôi tay tài hoa của mình. Sau ngày giải phóng, Hà Nội xây dựng cuộc sống mới, hiệu ảnh Quốc tế là một trong những hiệu ảnh nòng cốt của HTX nhiếp ảnh cao cấp khu Hoàn Kiếm, sau này là Công ty nhiếp ảnh. Khách trong và ngoài nước vẫn tin cậy đến hiệu Quốc tế chụp ảnh chân dung, từ ảnh nghệ thuật, ảnh diễn viên (Kim Ngọc); các ngôi sao điện ảnh (Lan Hương) trong phim Em bé Hà Nội rất hút hồn treo rõ to trong quầy đến ảnh kỷ niệm gia đình, ảnh chụp làm hộ chiếu, đều có ở Quốc tế. Ông phụ trách khâu thẩm định kỹ thuật của HTX rồi Công ty, nhưng vẫn không bỏ được nghiệp cầm máy ảnh. Tôi chú ý ngay bức ảnh “Múa sạp” ông đem dự triển lãm ảnh quốc tế ở Vácsava (Ba Lan ) năm 1958 đạt giải Ba. Ảnh “Vui mừng được mùa” chụp ông lão nông ôm bó lúa, nụ cười toả rạng trên khuôn mặt cũng đạt giải Ba của Hội Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Việt Nam năm 1959. Lòng yêu nghề, yêu cuộc sống hiển hiện trên các bức ảnh ông chụp với kỹ thuât cao trong cách sử dụng ánh sáng để bắt được cái thần của người chụp ảnh, thể hiện đặc tả nhất ở đôi mắt và nét mặt. Có lẽ hiếm người chụp được gạo cội của làng nhiếp ảnh là Võ An Ninh đẹp như thế. Vẻ phong trần, điềm tĩnh và cái chất nghệ sĩ toát lên trên chân dung ông. Ông còn có nhiều ảnh đẹp: một Hà Nội xây dựng và chiến đấu, hào hoa mà anh dũng với những chân dung và phong cảnh đặc trưng, rất Hà Nội của thời đã qua: ảnh Đội nhi đồng Mai Hắc Đế với trang phục mũ calô đội lệch mùa thu 1945, ảnh ông Bạch Ngọc Liễn, người đã từng chiến đấu trong Liên khu I “60 ngày đêm khói lửa”, là chính trị viên tiểu đoàn 88, trung đoàn 54 đi đầu hàng quân tiến vào thành phố ngày 10/10; cuộc mít tinh của nhân dân Thủ đô phản đối Mỹ-Diệm tàn sát đồng bào trong nhà tù Phú Lợi…tất cả đều có trong album ảnh của ông.
Yêu nghề và say nghề, tâm hồn nghệ sĩ của nhà nhiếp ảnh Phan Xuân Thuý đã góp phần gìn giữ nét đẹp của văn hoá Thăng Long - Hà Nội.
Ths. Phạm Kim Thanh