- Đó là tấm bia tiến sĩ được vua Thành Thái cho dựng riêng Phó bảng Bùi Ân Niên vì những công lao của ông đối với đất nước.
Khoa thi Hội năm Ất Sửu, niên hiệu Tự Đức năm thứ 18 (1865) các hội thí trúng cách và thứ trúng cách đều được yết chung một bảng. Nhà vua cho tất cả vào dự thi Đình. Bùi Ân Niên đỗ thứ 4 trong hạng trúng cách.
Như những khoa thi trước thì ông chắc chắn đỗ tiến sĩ trong kỳ thi Đình, nhưng do lệ định có thay đổi, nhà vua không căn cứ vào kết quả 3 kỳ thi trước của hội thí mà chỉ căn cứ vào điểm thi của kỳ thứ 4 là bài Văn sách do nhà vua tự ra đầu bài. Bùi Ân Niên không may bị xếp xuống hạng Phó bảng.
Tên thật của ông là Bùi Văn Dị (1833 - 1895), người huyện Kim Bảng, tỉnh Hà Nội, nay thuộc thị xã Phủ Lý, tỉnh Hà Nam. Sinh trưởng trong một gia đình khoa bảng, ông là anh của Bùi Văn Quế, bác của Bùi Văn Thức, cha của Bùi Hướng Lập. Ông đỗ cử nhân khoa Ất Mão (1855) dưới triều vua Tự Đức.
 |
| Bia tiến sĩ tại Văn Miếu nhà Nguyễn. Ảnh:TTXVN |
Sách "Các nhà khoa bảng Việt Nam" NXB Khoa học 1993, PGS.TS Ngô Đức Thọ chủ biên đã chép "Năm Thành Thái thứ 2 (1890), ông dự thi Hội, chánh bảng trúng cách, được ban đồng tiến sĩ".
Ông làm quan qua các triều vua Tự Đức, Hiệp Hòa, Kiến Phúc, Hàm Nghi, Đồng Khánh, Thành Thái với các chức ở Quán, Các, Phó đô ngự sử, sung chức chánh sứ đi sứ nhà Thanh, Kinh lược phó sứ Thượng thư bộ Lễ, bộ Lại, phụ chính đại thần, Hiệp biện Đại học sĩ, Quốc sử quán phó tổng tài kiêm quản Quốc Tử giám. Ông nổi tiếng về văn học, có nhiều trước tác để lại cho đời sau như "Tốn am thi văn tập", "Văn Lý hành ngâm", "Du hiên thi thảo"...
Năm Thành Thái thứ 2 (1890) không có khoa thi. Vua Thành Thái xét trong hàng quan chức, Bùi Ân Niên có nhiều đóng góp trong sự nghiệp chính trị, văn học, giáo dục, đối nội, đối ngoại. Tuy chỉ có học vị phó bảng nhưng có những kỳ thi Hội ông được nhà vua cử vào hàng ngũ quan trường duyệt quyển.
Ông là người có công lao và thực tài. Vâng mệnh chỉ của Thái hoàng thái hậu Từ Dũ, vua Thành Thái đặc cách gia ân ban cho ông học vị Đệ tam giáp Đồng tiến sĩ xuất thân của khoa thi năm Ất Sửu niên hiệu Tự Đức 18 (1865). Để chứng tỏ đặc ân này không mang tính hình thức, triều đình ban cho ông đủ nghi thức áo, mũ, cân đai... như một vị tiến sĩ thực thụ, đồng thời cho dựng riêng ông một tấm bia tiến sĩ ở tại Văn Miếu - Huế.
Khoa cử dưới các triều vua nhà Nguyễn luôn được tiến hành hết sức nghiêm túc và công bằng. Các khoa thi, quan trường và thí sinh vi phạm quy chế đều bị giáng phạt. Con em vương công, hoàng thân, trọng thần theo điển lệ tập phong ấn tước như: Vương, công, hầu, bá, tử, nam. Còn các học hàm, học vị như trạng nguyên, bảng nhãn, thám hoa, hoàng giáp, tam giáp, tiến sĩ, phó bảng, cử nhân, tú tài nếu thi không đỗ thì dù người đó là con ai, ở cương vị nào cũng không được ban tặng.
Riêng Bùi Ân Niên, một mình được dựng riêng một bia tiến sĩ là trường hợp đặc cách có một không hai trong nền khoa bảng dưới các triều đại phong kiến Việt Nam.
Đinh Văn Niêm