Sang đầu thế kỷ XX, quá trình đô thị hóa cũng như sự phát triển của tầng lớp thị dân, lối sống thị dân, những hoạt động công thương nghiệp... đã tạo điều kiện cho báo chí phát triển phong phú hơn.
Trào lưu tư tưởng dân chủ tư sản phương Tây tràn vào nước ta, rồi những phong trào Đông Du, Đông kinh Nghĩa thục và Duy tân nổi dậy đã ảnh hưởng đến báo giới Việt Nam. Điển hình là tờ Đại Nam Đăng cổ tùng báo xuất bản tại Hà Nội (1907) kế thừa tờ Đại Nam Đồng văn nhật báo. “Mang hơi thở của phong trào Đông kinh nghĩa thục, tờ báo có những lời hô hào thực nghiệp, chống những thói hủ tục, mê tín dị đoan, kêu gọi hợp quần hợp tác”(3)
Báo chí thời kỳ này không còn là của riêng chính quyền thực dân nữa mà đã xuất hiện nhiều tờ báo tư nhân của cả người Pháp và người Việt. Những tờ báo về giới, báo chuyên biệt cũng đã xuất hiện: Nam Kỳ địa phận (1908), Nữ Giới Chung (1918)....
Về nội dung, các báo cũng không đơn thuần là những tờ công báo nữa mà phản ánh quyền lợi của giới kinh doanh công thương cũng như phản ánh những chuyển biến trong kinh tế, chính trị, văn hóa và xã hội Việt Nam đương thời. Sự xuất hiện ở Sài Gòn tờ báo Nông cổ mín đàm, một phần nào của Lục tỉnh tân văn rõ ràng là không xa lạ với việc nhoi lên của tư sản bản xứ và của địa chủ tư sản hóa.
Báo Nông cổ mín đàm năm 1903.
Báo Lục tỉnh Tân văn.
Chiếm dòng chủ lưu, báo chí thời ấy vẫn là những cơ quan chuyên lo việc tuyên truyền, tô điểm cho chế độ thực dân, kêu gọi nhân dân hợp tác với nhà cầm quyền, hô hào “Rồng Nam phun bạc đánh đổ Đức tặc”. Tờ báo đầu tiên phải kể đến, đó là tạp chí Nam Phong (1917). “Mấy nhời nói đầu” của Nam Phong số 1 đã khẳng định:
Mục đích của Nam Phong là thệ cái chủ nghĩa khai hóa của nhà nước.... đề xướng lên một cái tư trào mới hợp với tinh thần cùng trình độ dân ta... hiểu rõ cái nghĩa vụ của ta đối với nước ta, đối với cái đại quốc đã nhận trách nhiệm bảo hộ cho ta mà dậy cho ta biết cái học thuật sinh tồn trong thế giới bây giờ(4)
Từ 1865 đến cuối năm 1918, có khoảng hơn 20 tờ báo tiếng Việt xuất bản trong cả nước, gồm các tờ như: Gia Định báo (1865-1910), Nhật trình Nam Kỳ (1883 - ?), Thông loại khóa trình (1888-1889), Đại Nam Đăng cổ tùng báo (1892-1907), Phan Yên báo (1898-1899), Nông cổ mín đàm (1901- 1924), Đại Việt tân báo (1905-1908), Nhật báo tỉnh (1905 -?), Lục tỉnh tân văn (1907-1944), Nam Kỳ địa phận (1908-1943), An Hà nhật báo (1917- 1933), Đông Dương tạp chí (1913-1919), Trung bắc tân văn (1913-1941), Công luận báo (1916-1939), Nam trung nhật báo (1917-1921), Nam Phong tạp chí (1917-1934), Nam Việt tế gia nhật báo (1917-1918), Đại Việt tập chí (1/1918-7/1918), Nữ Giới Chung (2/1918-7/1918), Quốc dân diễn đàn (10/1918-10/1919), Đèn nhà Nam (12/1918-1/1919)...
Báo Trung bắc tân văn (1913-1941).
Tờ Đông Dương tạp chí (1913-1919).
Tạp chí Nam Phong (1917-1934).
Báo chí Việt Nam từ giữa thế kỷ XIX đến hai thập niên đầu thế kỷ XX, theo nhà nghiên cứu Nguyễn Ngu Ý là giai đoạn lệ thuộc (do người Pháp chủ trương)(5). Đó là cách đánh giá chính xác. Bởi vì luật pháp thuộc địa lúc bấy giờ không cho phép người bản xứ đứng tên ra báo. Nhưng không vì thế mà báo chí Việt Nam luôn “yên phận”. Đã có những tiếng nói phản kháng cất lên, mặc dù vẫn còn rất yếu ớt và luôn bị nhà cầm quyền bóp nghẹt. Phan Yên báo bị đóng cửa, nhà báo chủ bút tờ Lục tỉnh tân văn Trần Chánh Chiếu bị thực dân Pháp bắt giam... là những minh chứng cụ thể.
Tường Khanh
Chú thích:
(3) Dương Quảng Hàm: Việt Nam văn học sử yếu. NXB Hội nhà văn, 1996, tr 45.
(4) Đỗ Quang Hưng (cb): Lịch sử báo chí Việt Nam 1865-1945. NXB Đại học Quốc gia, Hà Nội, 2000, tr 59.
(5) Nguyễn Việt Chước: Lược sử báo chí Việt Nam. NXB Nam Sơn, Sài Gòn, 1973, tr 26.