Trong chương trình điều tra, khảo sát hệ thống di tích nhằm lập kế hoạch cho công tác tôn tạo và phát huy giá trị trong thời gian tới ở khu vực xã Bá Hiến (huyện Bình Xuyên, tỉnh Vĩnh Phúc), chúng tôi có được thông tin cho biết ở đây có rất nhiều giếng cổ của người "Tàu".
Trong chương trình điều tra, khảo sát hệ thống di tích nhằm lập kế hoạch cho công tác tôn tạo và phát huy giá trị trong thời gian tới ở khu vực xã Bá Hiến (huyện Bình Xuyên, tỉnh Vĩnh Phúc), chúng tôi có được thông tin cho biết ở đây có rất nhiều giếng cổ của người "Tàu".
Giếng làng Hương - Thôn Bá Hương
Theo nhân dân trong vùng, các giếng cổ nằm rải rác ở các thôn trong xã với hàng chục chiếc, song tập trung khá dày đặc ở các thôn Quang Vinh, Bá Hạ, Thích Trung, Thiên Chi, Bá Hương... Mỗi giếng đều có những tên riêng như: giếng Chun (ở gia đình nhà ông Đỗ Văn Chủng thôn Quang Vinh); giếng Chùa (nhà bà Dương Thị Liên thôn Quang Vinh); giếng Trước (nhà ông Dương Văn Lại thôn Thiện Chi); giếng Bò (nằm ở giữa đường liên thôn, thôn Thích Trung)...
Giếng chùa Quang Vinh
Những giếng cổ ấy trải qua thời gian tồn tại lâu dài, nay có chiếc nằm ở giữa đường đi, có chiếc lại thuộc phần đất của các hộ dân cư ở góc vườn hay mé ao... Tuy nhiên, trong số ấy ngoài những chiếc đã bị lấp mà vết tích để lại rất rõ là những phiến đá sa thạch xếp tang (thành) giếng để bên vệ đường, chúng tôi nhận thấy duy nhất một chiếc nước ngả màu vàng do thẩm thấu từ ruộng lúa vào, còn lại nước đều rất trong vẫn được dân cư và các hộ gia đình sử dụng lấy nước sinh hoạt hàng ngày. Người xưa có kỹ thuật xây dựng gì đặc biệt mà trải qua hàng trăm năm, với bao biến đổi nước giếng vẫn trong mát ?
Chữ Hán khắc trên thành giếng chùa Thôn Quang Vinh Về cơ bản các giếng có cấu tạo khá đồng nhất với tang (thành trên) hình vuông, được tạo bởi 4 phiến đá sa thạch hình chữ nhật màu xanh và vàng xám xếp khít dựng đứng bằng cách cắt vát và tạo lỗ mộng liên kết, kích thước dài khoảng từ 1,3m đến 1,54m, rộng khoảng từ 0,7m đến 0,96m. Trên một trong số 4 phiến đá ấy có ghi rõ niên đại xây dựng. Trên miệng giếng đều thấy dấu vết dây kéo lấy nước hằn những đừờng rãnh sâu. Phía dưới thành giếng hình tròn, được tạo bởi những viên cuội sông suối (dạng thỏi) xếp quay ngang cắm vào làm cho thành giếng lô xô rất lạ mắt. Duy nhất là ở giếng Chùa (Thích Trung), thay vào đó người xưa đã dùng cách khoét trực tiếp trên nền gò đồi cấu tạo đá ong sạn cứng để tạo thành giếng. Nhưng, có lẽ vì cách xử lý này mà trải qua thời gian lâu dài nước mạch ngang ở ruộng lúa liền kề đã thẩm thấu, khiến cho nước đục, không còn sử dụng được nữa. Đáy giếng khá sâu (khoảng trên dưới 5 m) được xử lý lọc nước bằng cách tạo các cũi gỗ xếp đều hoặc các phiến đá dẹt xếp nằm. Đây là cách xử lý kỹ thuật thường thấy trong các giếng do người Champa xây dựng. Căn cứ vào kích thước nhận thấy hai loại: loại to như giếng Chùa (Quang Vinh) rộng 0,96m x 0,95m, sâu 5,5m. Loại nhỏ như chiếc giếng nhà ông Nguyễn Viết Bồng (Bá Hương), kích thước 0,74 x 0,67m, sâu khoảng 4m.
Niên đại giếng Chùa Thích Chung Một điểm rất quí giá, ấy là trên thành miệng các giếng đều có các dòng chữ Hán ghi rõ niên đại xây dựng vào thời Hồng Đức và Đoan Khánh thời Lê sơ (cuối thế kỷ 15 đầu thế kỷ 16). Nét chữ khắc sâu, rõ ràng mang đặc trưng lối chữ của thời Lê sơ. Nhờ có thông tin này mà chúng ta biết chắc chắn các giếng cổ này đều có trên 500 tuổi.. Trên giếng ở góc vườn nhà ông Dương Văn Lại (Thiên Chi) ghi
Hồng Đức nhị thập nhất niên canh tuất thập nguyệt tam thập nhật khởi tạo, còn ở phiến đá đối diện lại ghi
Sùng Khang cửu niên, Bính Tý tam nguyệt thập nhị nhật trùng tu, đã chứng tỏ các giếng cổ trong quá trình tồn tại luôn được sửa chữa, tu tạo. Thông tin ấy cũng phủ nhận khả năng đó là giếng của người "Tàu" như nhân dân địa phương vẫn tương truyền.
Lòng giếng bờ kè đá cuội thôn Bá Hương Như vậy, trong rất nhiều di sản còn lưu giữ được ở xã Bá Hiến, chúng ta đã biết tới những chiếc giếng cổ, mà các đặc trưng về cấu trúc, kỹ thuật và niên đại đã gợi mở rất nhiều vấn đề lịch sử cần được quan tâm nghiên cứu. Liệu rằng đó là những dấu tích cư trú của người Champa và vùng đất Bá Hiến cũng là một trong số nhiều "sở" tù binh do vua Lê Thánh Tông lập ra, hay chỉ là ảnh hưởng của một kỹ thuật độc đáo mà người Việt đã tiếp thu được từ người Champa ?
Mảnh thành giếng
Dù là thế nào đi nữa thì sự quí giá và độc đáo của những chiếc giếng cổ là không thể phủ nhận. Nhưng gần đây hiện tượng sửa chữa, cải tạo giếng để phục vụ đời sống của bà con trong vùng khá phổ biến đã làm ảnh hưởng nghiêm trọng. Vì vậy, trước mắt ngành Văn hoá địa phương cần có phương án bảo tồn nguyên trạng các giếng cổ, trên cơ sở đó đề xuất phương án tôn tạo và phát huy giá trị.
Đoàn Chiến