Trong chương trình khảo sát một số di tích thời Lý - Trần quanh khu vực Ý Yên (Nam Định), chúng tôi đã khảo sát tại núi Phương Nhi nằm trong dải núi sót nối liền từ dãy Điệp Sơn (Hà Nam). Nằm đối diện là núi Ngô Xá, nơi có phế tích tháp Chương Sơn nổi tiếng.
Trong chương trình khảo sát một số di tích thời Lý - Trần quanh khu vực Ý Yên (Nam Định), chúng tôi đã khảo sát tại núi Phương Nhi nằm trong dải núi sót nối liền từ dãy Điệp Sơn (Hà Nam). Nằm đối diện là núi Ngô Xá, nơi có phế tích tháp Chương Sơn nổi tiếng. Thời gian gần đây, núi Phương Nhi được biết tới bởi phát hiện hàng loạt di vật kiến trúc mang đặc trưng nghệ thuật thời Lý, chỉ dẫn chúng là sản phẩm của một di tích có qui mô to lớn cần được nghiên cứu.
Bia đá tạo rồng ổ- đặc trưng thời Lý dưới chân núi Ngô Xá
Nhìn trên mặt bằng tổng thể, núi Phương Nhi gồm 3 đỉnh có bề mặt tương đối rộng, trong đó các vật liệu kiến trúc tập trung chủ yếu ở đỉnh chính giữa, khi quan sát vẫn có thể nhận thấy hình dáng của một mặt bằng kiến trúc. Tại đây có rất nhiều hố đào phá của kẻ săn lùng đồ cổ, khiến cho bề mặt núi nham nhở. Quá trình đào phá ấy đã làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến di tích. Nhiều vị trí móng kiến trúc đã xuất lộ với những hàng gạch chữ nhật xếp khít. Những kẻ đào trộm lấy đi những hiện vật quí, còn lại la liệt các mảnh vỡ là những bộ phận kiến trúc hoặc mảng trang trí. Có thể nhận thấy chúng là vật liệu kiến trúc và trang trí của công trình kiến trúc rất qui mô.
Ngói đều là loại ngói mũi sen đơn và kép với một hoặc hai lớp mũi tạo tác sắc nét, theo "qui chuẩn" thời Lý. Bên cạnh đó là những mảnh ngói ống, trên đỉnh còn vết tích của khối tượng trang trí (uyên ương, lá đề trang trí rồng, phượng...). Các loại ngói phủ men xanh lưu ly xuất hiện khá nhiều.
Gạch lát nền hình vuông được trang trí đặc biệt tinh xảo với hoạ tiết hoa cúc, hoa sen nhiều lớp cánh, phủ kín trên bề mặt gạch. Các loại gạch ốp hình chữ nhật trang trí hình rồng thắt túi...
Vết tích vật liệu kiến trúc đã bị đào phá
Đáng chú ý, nằm phía ngay phía dưới của đỉnh núi chứa phế tích mặt bằng kiến trúc này là một núi thấp hơn, trên bề mặt vương đầy mảnh vỡ 1/2 và 1/3 các loại tháp thờ đất nung cao 3 tầng, 5 tầng và 7 tầng. Ngoài tháp ra, gần như không thấy các loại vật liệu hay bất cứ loại hình trang trí kiến trúc nào. Tuy chưa có điều kiện thống kê, song có thể thấy khối lượng tháp đất nung rất lớn, phân bố trải khắp bề mặt của núi, đồng thời vương vãi xuống vườn các hộ dân cư sống dưới chân núi. Các tháp thờ này mang đặc trưng nghệ thuật thời Lý, đồng thời với phế tích kiến trúc ở trên.
Tháp mộ dưới chân núi Phương Nhi
Với sự phân bố các loại hình di vật ở đỉnh núi trên cho thấy đó là nơi có công trình kiến trúc có mái lợp. Còn với đỉnh núi phía dưới liền kề lại chỉ có tháp thờ đất nung. Vậy, mối liên hệ giữa chúng như thế nào ?
Khảo sát dưới chân núi Phương Nhi
Phía dưới chân núi Phương Nhi, khi khảo sát chúng tôi còn thấy khá nhiều tháp mộ thời Lê và Nguyễn phản ánh mối liên hệ và quá trình tồn tại lâu dài của di tích, nay vẫn chưa được kiểm định ?
Tháp mộ thời Nguyễn dưới chân núi Phương Nhi
Trước nay, khi nói tới kiến trúc Phật giáo thời Lý, chúng ta đều biết tới ngọn Bảo tháp Chương Sơn nổi tiếng. Song ít ai biết rằng, liền kề đó là cả quần thể kiến trúc có qui mô to lớn được xây dựng đồng thời. Kết quả khảo sát đã gợi mở nhiều vấn đề liên quan đến bố cục và diễn biến mặt bằng kiến trúc Phật giáo thời Lý. Liệu rằng mặt bằng kiến trúc Phật giáo thời Lý chỉ có ngôi Bảo tháp như những giả thiết xưa nay đã nêu, hay bên cạnh ngôi bảo tháp ấy còn những kiến trúc khác nữa. Và nếu trường hợp quần thể di tích núi Phương Nhi được kiểm nghiệm bằng những cứ liệu khoa học thì giả thiết nêu trên rất cần được nghiên cứu và tìm hiểu thêm.
Nguyễn Văn Đoàn