Nhà Rường là một di sản đặc trưng của Huế, dù nhà rường không chỉ là của riêng cố đô. Phía Bắc Huế, Quảng Trị, Quảng Bình cũng có nhà rường. Phía Nam Huế, Quảng Nam, Quảng Ngãi cũng có nhà Rường. Thậm chí, nhà rường còn xuất hiện ở cả Tây Nam Bộ. Dù vậy, hễ nói đến nhà rường là người ta lại nghĩ ngay đến Huế.
Chỉ vì một điều thật đơn giản, theo Chu Sơn, ở Huế: “Vua chúa ở nhà rường. Hoàng thân quốc thích ở nhà rường. Phật Thánh ở nhà rường. Ma quỷ cũng ở nhà rường. Ông bà tổ tiên cũng ở nhà rường. Con cháu cũng ở nhà rường”. Có nghĩa là, nhà rường đã trở thành một bộ phận không thể tách rời của văn hóa Huế.
Nhà rường có từ rất sớm. Nói đến nhà rường người ta lại lập tức nghĩ ngay đến nhà vườn, bởi nhà vườn cũng là một đặc trưng nổi bật của Huế. Nhà rường Huế thường đặt trong một không gian rộng, có khuôn viên vây quanh, đó có thể là bức tường thành kiên cố hay chỉ là hàng chè tàu được cắt tỉa gọn gàng. Trong không gian ấy, vườn luôn chiếm tỷ lệ lớn, với màu xanh bao phủ bốn mùa. Công trình tuy chiếm một tỷ lệ khiêm tốn, nhưng là một tổ hợp hoàn chỉnh với nhà chính, nhà phụ, an miếu, đôi khi có cả mồ mả tổ tiên hay người thân trong gia đình. Cách bố trí tổ hợp trên cũng có vài kiểu đặc trưng: kiểu chữ Đinh, kiểu chữ Khẩu hay Nội công ngoại Quốc.Dù kiểu nào thì tính khép kín và hướng nội của nhà vườn Huế cũng thể hiện rất rõ, trong đó, ngôi nhà chính – nhà rường luôn chiếm vị trí trung tâm ở mọi ý nghĩa.
Nhà rường Huế.
Nhà rường Huế có nhiều loại hình. Căn cứ vào vật liệu xây dựng để phân loại thì có nhà gỗ, nhà tre, nhà tranh, nhà phên, nhà lá, nhà ngói. Căn cứ vào cấu trúc không gian để phân loại thì có nhà một gian, nhà 1 gian 2 chái, nhà 3 gian, nhà 3 gian 2 chái, nhà 5 gian, nhà đơn, nhà kép…Căn cứ vào hình dáng để phân loại thì có nhà vuông, nhà bánh ú, nhà băng…Căn cứ vào kết cấu bộ vì lại có nhà rường, nhà rội,..,Về mặt kết cấu, quan trọng nhất đối với một ngôi nhà rường là bộ khung gỗ hay bộ giàn trò. Đây là một tổ hợp các cấu kiện cột- kèo- xuyên- trến- xà- đòn tay được ráp nối với nhau hoàn toàn bằng liên kết mộng, tạo nên bộ khung vững chắc của công trình. Bộ “giàn trò” được đặt trên nền đất cao, được gọt đẽo công phu hình vuông, chữ nhật, hình búp sen hay hình trái bí ngô để chống ẩm mốc. Nền nhà thường đắp bằng đất sạch, có trộn thêm vôi, tro để chống mối, chống ẩm, và được đầm chặt bằng nhiều lớp. Có nới, trên nền đất người ta còn biết dùng cả kỹ thuật khoan nhồi cọc cát để gia cường cho nền nhà. Kỹ thuật này về sau được sử dụng khá phổ biến trong kiến trúc của cung đình thời Nguyễn. Hệ mái của nhà rường Huế thường có độ dốc lớn để phù hợp với vùng đất có lượng mưa cực đoan. Nhà rường thường gồm 4 mái, lợp bằng ngói âm dương, ngói liệt hay lợp tranh. Về mặt không gian, nhà rường được tạo nên theo các nguyên tắc và triết lý phương Đông truyền thống. Các cấu kiện thuộc bộ giàn trò, gồm cả cột, kèo, xuyên, trến, xà…đều được định vị theo nguyên tắc này. Gỗ vật liệu chính cho nhà rường Huế được ưa chuộng nhất là các loại gỗ mít, gỗ làm cột, kiền kiền,chua, huỷnh làm hệ khung mái. Gỗ lim thì hầu như không dùng vì cho là thứ linh mộc và rất độc.
Không gian sử dụng của nhà rường thường được chia thành 4 phần chính có vách gỗ ngăn riêng: Gian giữa dành cho việc tiếp khách; buồng phía Đông dành cho gia chủ (nam giới); buông phía Tây dành cho mẹ hoặc vợ của gia chủ; phần phía sau nối suốt từ phía Đông qua phía Tây thì dành làm phòng ngủ cho con cái hoặc làm kho. Có một không gian thứ 5 cũng rất quan trọng trong ngôi nhà rường là cái Tra, là nơi chứa lương thực, của cải quý và là nơi để cả gia đình nương náu trong những ngày lũ lụt.
Người Huế rất ngại sự dở dang, vì vậy việc dựng ngôi nhà rường bao giờ cũng do một tốp thợ, trong đó có bác thợ Cả (thường là thợ mộc) giàu kinh nghiệm đảm trách từ đầu đến cuối; kể cả về thời gian cũng tính toán sao cho việc dựng nhà không kéo dài từ năm này sang năm khác. Nói tóm lại việc dựng ngôi nhà rường đối với người Huế luôn là một sự kiện trọng đại, bởi nó chính là cái để thể hiện trình độ văn hóa và vị trí xã hội của chủ nhân.
Huế là một cái nôi của nhà rường. Ngay trong thành phố Huế, suốt từ Kim Long, Bao Vinh, Gia Hội qua Vỹ Dạ, An Cựu ngược lên Trường An, đâu đâu cũng có nhà rường. Nhưng đất nước đang thay đổi rất nhanh. Huế cũng vậy. Cơn lốc thị trường đã và đang cuốn phăng đi nhiều thứ của Huế xưa, trong đó có nhà rường/nhà vườn.
Rồi liệu vài năm nữa thôi, rất nhiều người Huế và những người yêu Huế có còn nhìn thấy cảnh “ Vườn ai mướt quá xanh như ngọc”?
Thanh Nhàn (biên tập)
Nguồn:
- Phan Thanh Hải, “Nhà rường Huế”, DSVH, số 1 – 2009.