Đã hơn 40 năm trôi qua kể từ ngày đầu tiên phát hiện ra di tích Đình Tràng với tổng cộng 10 lần khai quật và thám sát. Kết quả nghiên cứu đã cho thấy Đình Tràng là một di tích đặc biệt quan trọng của thời đại kim khí ở lưu vực sông Hồng.
Với 4 tầng văn hóa tiêu biểu cho 4 giai đoạn khác nhau, kế tiếp liên tục là Phùng Nguyên - Đồng Đậu - Gò Mun - Đông Sơn, thật hiếm có di tích nào có được một quá trình phát triển lâu dài và bền vững như vậy.
1.Vị trí địa lý di tích, cảnh quan
Di tích khảo cổ học Đình Tràng thuộc thôn Đình Tràng, xã Dục Tú, huyện Đông Anh, ngoại thành Hà Nội.
Xã Dục Tú, nơi có địa điểm khảo cổ học Đình Tràng là một trong 23 xã, thị trấn thuộc huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội.
Quang cảnh khu di tích Đình Tràng (ảnh chụp năm 1985)
Khu di tích Đình Tràng thuộc thôn Đình Tràng có diện tích rộng khoảng 15.000-20.000m2, nằm ở phía Đông Bắc thành phố, cách trung tâm thành phố khoảng 12,5km; cách sông Ngũ Huyện Khê 600m; cách sông Hồng khoảng 8,5 km về phía Bắc. Di tích là một gò đất cao, có tọa độ 210N07’56” và 1050E54’55’’. Di tích Đình Tràng nằm cách khu dân cư thôn Đình Tràng khoảng 200m về phía Nam, cách thôn Ngọc Lôi khoảng 700m về phía Tây, cách xã Đa Hội (huyện Từ Sơn, tỉnh Bắc Ninh) khoảng 800m về phía Tây Bắc và cách thôn Thạc Quả 400m về phía Đông.
Ban đầu hình thế tự nhiên của khu di tích là cao ở phía Bắc, thấp dần về phía Nam. Dần dần, hình thế hiện nay của khu di tích chính là cao ở phía Tây Bắc và thấp dần về phía Đông Nam. Hiện nay, con đường nhựa vành đai Đông Bắc huyện Đông Anh đi qua và mương nước chạy song song đã chia cắt di tích làm hai phần. Phần lớn phía Đông Bắc là doanh trại quân đội, phần phía Tây Nam từ năm 1997 đã bị san ủi làm sân đá bóng của thôn Đình Tràng, lớp đất bị san ủi thấp đi so với khu vực phía Đông Bắc khoảng 1m và đây là khu vực khai quật chính của những lần khai quật sau năm 1976.
Quang cảnh khu di tích Đình Tràng, ảnh chụp 2008
Với vị trí cao thoáng, gần nguồn nước, tiện lợi cho giao thông thủy bộ và các hoạt động sản xuất, cư trú nên đã thu hút con người tụ cư và phát triển lâu dài, liên tục cả ngàn năm ở Đình Tràng
2.Quá trình phát hiện và nghiên cứu
Sau khi được phát hiện năm 1969, tính đến nay, di tích Đình Tràng đã được thám sát 2 lần (1969, 1997) và khai quật 8 lần (1970, 1971, 1985, 1998, 2002, 2008, 2010 (2 lần)) với tổng diện tích là hơn 7002. Kết quả khai quật và thám sát cho thấy Đình Tràng là một di tích có tầng văn hóa dày trung bình gần 2m với 4 lớp văn hóa phát triển liên tục từ giai đoạn tiền Đông Sơn đến Đông Sơn.
Phát hiện và thám sát năm 1969
Tháng 6/1969, trong khi khai quật di tích Đồng Vông, dưới sự hướng dẫn trực tiếp của GS. Trần Quốc Vượng sinh viên chuyên ngành Khảo cổ học Khoa Lịch sử trường ĐHTH Hà Nội đã đến điều tra phát hiện và đào thám sát di chỉ Đình Tràng. Từ đó Đình Tràng đã được khai sinh và có mặt trên bản đồ các di tích khảo cổ học Việt Nam
Kết quả khai quật lần thứ I năm 1970
Sau gần một năm phát hiện và đào thám sát, tháng 1 năm 1970 GS. Hà Văn Tấn cùng với sinh viên năm thứ nhất và sinh viên chuyên ngành khảo cổ học năm thứ tư, Khoa Lịch Sử, ĐHTH Hà Nội đã tiến hành khai quật di chỉ Đình Tràng lần I. Hố khai quật mở ở khu phía Đông của di tích cách sông Ngũ Huyện Khê 700m về phía Bắc, cách đình Đình Tràng khoảng 300m về phía Đông Bắc nằm bên tay phải đường liên xã, tức trong khu vực doanh trại bộ đội hiện nay. Kết quả thu được rất nhiều di vật, phát hiện nhiều mộ táng song chưa có kết luận rõ ràng.
Kết quả khai quật lần thứ II năm 1971
Tháng 1/1971, sinh viên K16 Khoa Lịch Sử, trường ĐHTH Hà Nội dưới sự hướng dẫn của GS. Hà Văn Tấn, đã tiến hành khai quật di chỉ Đình Tràng lần II. Đợt này đoàn đã đào hai hố: hố 71A, 71B và một hố thám sát với tổng diện tích 132 m2. Kết quả thu được rất nhiều di vật và mộ táng nhưng các lớp niên đại chưa rõ ràng. Bản báo cáo khai quật cũng đã nêu một số yếu tố của văn hóa Phùng Nguyên nhưng cho rằng giai đoạn này không hình thành một giai đoạn mà chỉ là những yếu tố đậm nét tồn tại trong giai đoạn Đồng Đậu.
Kết quả khai quật lần thứ III năm 1985
Cuộc khai quật diễn ra vào tháng 2 năm 1985, gồm hai sinh viên năm thứ tư và 18 sinh viên năm thứ nhất dưới sự hướng dẫn của hai thầy Hà Văn Tấn và Nguyễn Xuân Mạnh với diện tích đào là 31,5m2. Với những hiện vật và di tích thu được từ đọt khai quật này, những nhà khoa học đã nhận định rằng ở Đình Tràng không có giai đoạn văn hóa Phùng Nguyên phát triển độc lập, yếu tố Phùng Nguyên chỉ là tàn dư không rõ nét. Đình Tràng chỉ có hai lớp: lớp Đồng Đậu, Gò Mun và lớp Đông Sơn sớm ở giai đoạn Đường Cồ.
Kết quả thám sát năm 1997
Do tính chất quan trọng của di tích Đình Tràng nên Viện Khảo cổ học đã quyết định mở một hố thám sát Đình Tràng để có thể lập kế hoạch nghiên cứu lâu dài với diện tích 3,75m2 (2,5 x 1,5m) dưới sự chủ trì của Lại Văn Tới. Bản báo cáo đợt này cho rằng di chỉ Đình Tràng thuộc di chỉ cư trú có hai lớp văn hóa, giữa có lớp vô sinh ngăn cách. Ở lớp 1 và 2 ngoài những mảnh gốm đặc trưng cho Gò Mun là chủ yếu còn có gốm Đường Cồ. Lớp đất trồng trọt hiện nay là đất văn hóa Gò Mun. Như vậy có thể có lớp mộ và lớp văn hóa Đông Sơn ở trên đã bị bạt đi. Những lớp cuối cùng từ lớp 9-13 xuất hiện những mảnh gốm mang yếu tố Phùng Nguyên đặc biệt với số lượng gốm xốp kiểu Đồng Vông. Đình Tràng có ba lớp văn hóa: Đồng Đậu, Gò Mun, Đông Sơn và mộ Đông Sơn. Đình Tràng vừa là nơi cư trú vừa là nơi chế tạo công cụ.
Kết quả khai quật lần thứ IV năm 1998
Đến năm 1998, Bộ môn Khảo cổ trường Đại học KHXH&NV tiếp tục chọn Đình Tràng là địa điểm cho sinh viên thực tập. Hố khai quật được mở có diện tích 54m2 (6 x 9m) cạnh dài vuông góc với đường liên xã, cách hố thám sát năm 1997 khoảng 1m về phía Nam. Với kết quả thu được vô cùng mĩ mãn, số lượng hiện vật và di tích phong phú, bổ sung cho các kết luận của những lần khai quật trước đó. Đợt khai quật này đã khẳng định Đình Tràng là một di chỉ-mộ táng rất quan trọng.
Kết quả khai quật lần thứ V năm 2002
Đây là kết quả hợp tác giữa Khoa Lịch sử - Trường ĐHKHXH&NV Hà Nội với Viện Khảo cổ học Cộng hòa liên bang Đức (đại diện là TS. Andreas Reinecke. Sự hợp tác này cũng cho thấy mối quan tâm của người nước ngoài đối với Đình Tràng.
Sau khi kết thúc cuộc khai quật những người chủ trì đưa ra kết luận là:
+ Lớp 13-11 là lớp Phùng Nguyên muộn, mỏng.
+ Lớp 10-4 là lớp Đồng Đậu, đây là giai đoạn chiếm vị trí chủ đạo trong hố đào. Trong các lớp này đã thấy vết tích mộ táng, trong đó có loại mộ nền sét vàng.
+ Lớp 3-1 là lớp Gò Mun, rất mỏng. Trong lớp này có mộ táng Đông Sơn cắt phá, đặc biệt mộ trẻ em nằm co, đồ tùy táng nghèo nàn và không thấy vết tích cư trú của người Đông Sơn.
+ Niên đại AMS của mẫu than HIC6D2 lấy ở độ sâu 0,53m cho kết quả 2530±30 năm BP, niên đại hiệu chỉnh 780 năm BC hay 620 năm BC (SNU03-143).
(Còn phần 2)
Lương Thị Hà (Phòng NCST)