1.Lời mở:
Thôn Nễ Châu là một làng nằm dọc theo bờ đê sông Hồng, giáp trung tâm thành phố Hưng Yên. Thời phong kiến, thôn Nễ Châu xưa là xã Nễ Châu, tổng Phương Trà, huyện Tiên Lữ, tỉnh Hưng Yên. Sau cải cách ruộng đất đổi thành thôn Nễ Châu, xã Hồng Nam, huyện Tiên Lữ, tỉnh Hưng Yên. Tháng 1/2004 xã Hồng Nam được nhập vào thị xã Hưng Yên. Đến năm 2009, khi thị xã Hưng Yên được nâng cấp lên thành phố thôn Nễ Châu thuộc xã Hồng Nam, thành phố Hưng Yên.
Cụm di tích Đền - Chùa Nễ Châu nằm về phía đông nam của thôn Nễ Châu, giữa Chùa và Đền có đường Phố Hiến chạy qua. Khu vực này còn được nhớ đến với địa danh chợ Nễ Châu thuộc khu Phố Hiến Hạ, là trung tâm của thương cảng Phố Hiến thời kỳ phồn thịnh. Đường đến di tích, từ trung tâm Bưu điện tỉnh Hưng Yên theo đường Điện Biên đi xuống Dốc đá, sau đó rẽ trái vào đường Phố Hiến khoảng gần 1km, tiếp tục rẽ phải đi xuôi khoảng 0,5km là tới khu di tích.
Chùa Nễ Châu (Thụy Ứng tự) đã được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng là Di tích Kiến trúc nghệ thuật cấp quốc gia tại Quyết định số 959/QĐ-BVHTT ngày 01/12/1992 do hiện còn lưu giữ được pho tượng Tuyết Sơn - một công trình điêu khắc thời Lê rất có giá trị. Bên cạnh đó là nhiều cấu kiện kiến trúc mảng chạm khắc cùng những di vật độc đáo mang phong cách thời Hậu Lê và thời Nguyễn như bẩy hiên, bức ván lá gió, ngai, bài vị thờ, bia đá…
2.Kết quả khai quật di tích Đền Nễ Châu năm 2017:
Thực hiện Quyết định số 4182/QĐ-BVHTTDL ngày 07/11/2017 của Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch, Viện Khảo cổ học phối hợp Bảo tàng tỉnh Hưng Yên và Viện Nghiên cứu Đông Nam Á (Singapore) tiến hành khai quật di chỉ khảo cổ học đền Nễ Châu, xã Hồng Nam, thành phố Hưng Yên, tỉnh Hưng Yên.
Đợt khai quật nhằm tìm kiếm thêm tư liệu nghiên cứu về đô thị cổ Phố Hiến trong lịch sử. Theo những ghi chép trong sử sách, đô thị Phố Hiến nổi danh trong lịch sử ở thế kỷ XVII - XVIII và đã đi vào tiềm thức người Việt Bắc Bộ với câu ca dao “Thứ nhất Kinh Kỳ, thứ nhì Phố Hiến”. Cho đến nay, đã có nhiều nghiên cứu về Phố Hiến được triển khai. Một số hội thảo chuyên đề về Phố Hiến đã được thực hiện. Tuy nhiên, vẫn còn một số vấn đề chưa được làm rõ như vị trí của thương điếm, thời điểm tồn tại và vai trò của Phố Hiến trong bối cảnh lịch sử của Đàng Ngoài của bấy giờ.
Góp thêm tư liệu nghiên cứu về Phố Hiến, ngành khảo cổ học đã nhiều lần tiến hành khảo sát, thăm dò và khai quật khảo cổ vào các năm 1968, 1989, 1992, 2000 nhằm tìm kiếm các dấu tích còn lại của khu đô thị cổ. Tại xã Hồng Nam và Hồng Châu, khu vực từ đền chùa Nễ Châu đến Bến Đá là nơi nhiều hố thăm dò khảo cổ đã được thực hiện nhằm tìm kiếm vị trí đặt thương điếm theo ghi chép của các tư liệu lịch sử đã có.
Trước khi tiến hành hợp tác khai quật năm 2017, Viện Khảo cổ học và Bảo tàng tỉnh Hưng Yên tiến hành khảo sát tại khu vực đền - chùa Nễ Châu vào tháng 9. Trên bề mặt di tích xuất lộ một số gốm Trung Hoa thế kỷ XVII - XVIII, gốm hoa lam Đức Hóa, sành thời Lê - Nguyễn và những mảnh gạch ngói thuộc vật liệu kiến trúc thời Nguyễn. Trên cơ sở kết quả khảo sát, Đoàn tiến hành khai quật, thăm dò đã đưa ra giả thuyết ban đầu, khu vực đền Nễ Châu ngày nay là một phần bến cảng Phố Hiến xưa.
Cuộc khai quật di chỉ Đền Nễ Châu được thực hiện vào tháng 12/2017. Tổng diện tích khai quật 19,5m2, chia làm 2 hố đào, hố thứ nhất 12m2, hố thứ hai 7,5m2. Qua nghiên cứu dịa tầng di chỉ và di vật ở hai hố đào có thể ghi nhận như sau:
Hố H1 có tầng văn hóa dày trung bình 0,3m, đã bị người dân hiện đại đào phá để làm hố vôi và sau đó sử dụng làm hố rác. Tầng văn hóa còn lại là lớp tích tụ tự nhiên bên trên vùng trũng của đáy sông hồ sau khi sông Hồng đã chuyển dòng cách đây khoảng 200 - 300 năm. Tầng sinh thổ là đất bùn lắng đọng dạng trầm tích đáy sông hồ, đất bùn đen, mịn, nặng mùi, đất ngậm nước. Đây cũng là một phần của ao còn hiện diện cho đến gần đây và mới bị lấp vào vài năm trước.
Hố H2 nằm trên nền địa hình khác hố H1 mặc dù hai hố nằm cách nhau chỉ khoảng 15m. Hố nằm trên triền gò đổ thoải xuống bờ sông. Tầng văn hóa ở đây ổn định và còn nguyên trạng, dày trên 0,5m nằm nghiêng theo triền gò. Tầng văn hóa hình thành từ việc người dân đổ rác thải thức ăn xuống bờ sông ở khoảng thế kỷ XVIII - XIX và sau đó là lớp đất tích tụ do quá trình cư trú của con người. Sinh thổ là lớp đất phù sa lẫn sét màu nâu vàng thuần nhất, thuộc loại sét phù sa cổ. Những tích tụ tầng văn hóa ở đây có liên quan đến những hoạt động của chợ Nễ xưa kia.
Di vật thu được ở trong hai hố đào về cơ bản tương tự nhau, trong đó di vật ở hố H2 có diễn biến ổn định hơn do nằm ở tầng văn hóa nguyên vẹn. Di vật gồm có các loại mảnh vỡ gạch, ngói thời Nguyễn có niên đại từ thế kỷ XIX, mảnh gốm men Việt Nam chủ yếu tập chung ở giai đoạn từ thế kỷ XVIII đến giữa thế kỷ XX, một số ít gốm men Trung Quốc và Việt Nam thế kỷ XVII, một vài đồng tiền đồng và đinh sắt liên quan đến tàu thuyền.
Khu vực khai quật nằm ở vườn sau của Đền Nễ Châu, đây là vùng ven bờ sông Hồng ở thế kỷ XVII - XVIII, khi sông Hồng chưa đổi dòng như hiện nay. Qua kết quả nghiên cứu về Phố Hiến từ trước đến nay và qua khảo sát thực địa của chúng tôi ghi nhận ở giai đoạn thế kỷ XVII - XVIII khu vực nghiên cứu nằm bên bờ sông Hồng, điều này được thể hiện qua hàng loại di tích Đình Nễ Châu, Đền - Chùa Nễ Châu, Đông Đô Quảng Hội… và hàng loạt đình đền chùa khác nằm ở ven đê trên đường Phố Hiến hiện nay. Kết quả khảo sát thực địa còn ghi nhận, theo trí nhớ của người dân địa phương thì khu vực ngã ba ngay bên hông Đền Nễ Châu (đoạn từ đường Phố Hiến đi ra đê sông Hồng) trước đây là chợ Nễ. Kết quả nghiên cứu và khảo sát thực địa của chúng tôi cho thấy có sự phù hợp giữa việc tích tụ tầng văn hóa liên quan đến khu vực di tích xưa kia là một khu vực buôn bán quy mô nhỏ.
Từ kết quả khai quật, nghiên cứu thực địa và nghiên cứu di vật thu được đưa đến nhận định dấu tích sinh hoạt ở khu vực di tích có niên đại sớm nhất là vào giữa thế kỷ XVIII đến khoảng đầu thế kỷ XX. Những hiện vật có niên đại thế kỷ XVII cũng thấy xuất hiện nhưng chỉ là một số ít mảnh vỡ của bát đĩa gốm men nằm lẫn trong tầng văn hóa và hiện vật của giai đoạn sau. Như vậy, đợt khai quật này chưa thấy tầng văn hóa hay vết tích cư trú của cư dân thế kỷ XVII.
Kết quả khảo sát, khai quật tại đền Nễ Châu sẽ giúp những nhà nghiên cứu có thêm tư liệu làm rõ quá trình hình thành, phát triển của Phố Hiến, đồng thời giúp tỉnh Hưng Yên thực hiện tốt hơn Quy hoạch tổng thể bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị đô thị cổ Phố Hiến.
3.Di chỉ Đền Nễ Châu trong hệ thống di tích Phố Hiến:
Trong quan niệm dân gian Việt Nam, Phố Hiến là một đô thị cổ, một “Tiểu Tràng An” đông vui tấp nập, sự phồn thịnh của nó chỉ đứng sau kinh đô Thăng Long - Kẻ Chợ ở Đàng Ngoài thế kỷ XVII - XVIII “Thứ nhất Kinh kỳ, thứ nhì Phố Hiến”.
Đến nay, Phố Hiến đã nhận được sự quan tâm nghiên cứu của nhiều học giả trong nước và quốc tế. Kết quả nghiên cứu tựu chung có hai khuynh hướng: Khuynh hướng thứ nhất khẳng định và đề cao vai trò trung tâm ngoại thương Đàng Ngoài ở thế kỷ XVII của Phố Hiến, chủ yếu căn cứ trên những ghi chép sơ lược trong một số tư liệu thư tịch, tư liệu bia ký và văn thơ ca tụng về Phố Hiến. Khuynh hướng thứ hai nghi ngờ về việc coi Phố Hiến là một “đô thị thương cảng” hay “trung tâm thương mại quốc tế” của Đàng Ngoài ở thế kỷ XVII - XVIII dựa trên cơ sở phân tích điều kiện địa lý, nhu cầu của thương nhân nước ngoài qua những tư liệu mới công bố, mức độ đô thị hóa và điều kiện phát triển kinh tế của Phố Hiến.
Cho đến nay, các nguồn tư liệu khảo cổ học về Phố Hiến cũng tương đối phong phú. Từ năm 1978 các nhà khoa học trường Đại học Tổng hợp và Đại học Sư phạm Hà Nội đã tiến hành khảo sát tại khu vực có thể là thương điếm ở Hiến Hạ (đường Phố Hiến hiện nay).
Năm 1989, Bảo tàng Hải Hưng (nay là Bảo tàng Hưng Yên) đào thám sát khảo cổ tại Văn Miếu Xích Đằng đã phát hiện phế tích lò nung gốm thế kỷ XVII - XVIII.
Năm 1992, các nhà khảo cổ đã tiến hành một đợt khảo sát tổng thể và đào thăm dò khảo cổ ở năm điểm quanh khu vực Phố cổ Hiến Hạ nhằm tìm kiếm thêm tư liệu chuẩn bị cho cuộc Hội thảo về Phố Hiến cũng diễn ra trong năm này. Kết quả khảo sát và thám sát đã tìm thấy móng của một công trình cổ, những mảnh bình gốm và gốm sứ thời Lê và thời Thanh thế kỷ XVII - XVIII [Tăng Bá Hoành 1994, tr.89-95].
Năm 2000, nhóm nghiên cứu Việt - Nhật đã đào 4 hố thám sát nhằm tìm kiếm vị trí thương điếm và mối quan hệ Việt Nhật qua giao lưu gốm sứ. Kết quả phát hiện các loại mảnh gốm, sành sứ Việt Nam và Trung Quốc có niên đại thế kỷ XVII - XVIII. Di vật ở cả bốn hố đào đều nghèo nàn không có hiện vật nào có liên hệ trực tiếp đến thương điếm [Hán Văn Khẩn 2002, tr.114-126].
Kết quả của các đợt khảo sát, thám sát và khai quật nghiên cứu khảo cổ trước đây cùng kết quả khai quật năm 2017 vừa qua đều ghi nhận ở khu vực Hiến Hạ (đường Phố Hiến hiện nay) đều chưa thấy dấu tích cư trú và thương điếm thế kỷ XVII. Những dấu tích trên mặt đất hiện nay đều đã không còn do quá trình sinh sống của cư dân hiện đại như tôn nền, vượt thổ, đào ao… vì vậy không thể xác định được Phố Hiến theo những gì thư tịch cổ ghi lại trên thực địa. Di vật chủ yếu là các mảnh gốm men, sành, đất nung và gạch ngói thuộc thế kỷ XVIII - XIX, có rất ít mảnh thuộc thế kỷ XVII. Địa tầng di tích đều có sự xáo trộn nhất định do sự đào đắp thay đổi mặt bằng sinh sống, nhưng chưa thấy dấu hiệu để có thể xác định có một khu vực buôn bán hay cư trú sầm uất ở thế kỷ XVII.
Hội nghị báo cáo sơ bộ kết quả khai quật khảo cổ học thôn Nễ Châu, xã Hồng Nam, Hưng Yên
4.Tạm đóng:
Kết quả khai quật khảo cổ ở Phố Hiến vừa qua cùng kết quả nghiên cứu những năm trước đây đều ghi nhận có một giai đoạn cư trú khá đông đúc ở Phố Hiến vào thế kỷ XVIII - XIX, tuy nhiên giai đoạn cư trú ở thế kỷ XVII lại rất thiếu vắng và hầu như chưa được phản ánh qua tư liệu khảo cổ học. Đồng thời, mặc dù công tác nghiên cứu khảo cổ được tiến hành nhiều đợt và nhiều hố thám sát đã được mở nhưng so với một địa hình thực địa rộng lớn như ở Phố Hiến thì diện tích thăm dò như trên là rất nhỏ và chưa có cuộc khai quật quy mô lớn nào để từ đó có thể thu thập thêm được những tư liệu mới phục vụ công tác nghiên cứu về Phố Hiến xưa. Do vậy, trong những năm tới cần tiếp tục có những đợt điều tra, khảo sát, định vị các vị trí và mở thêm các cuộc khai quật tìm kiếm thêm tư liệu phục vụ nghiên cứu làm rõ hơn diện mạo của đô thị cổ Phố Hiến trong lịch sử Đàng Ngoài ở thế kỷ XVII - XVIII.
TS.Nguyễn Tiến Đông (Viện Khảo cổ học)
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.Ban quản lý di tích tỉnh Hưng Yên (2014), Lý lịch di tích chùa Nễ Châu, xã Hồng Nam, thành phố Hưng Yên, tỉnh Hưng Yên.
2.Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hưng Yên (2014), Lý lịch khu di tích Phố Hiến, thành phố Hưng Yên, tỉnh Hưng Yên.
3.Sở Văn hóa Thông tin - Thể thao Hải Hưng (1994), Phố Hiến, Kỷ yếu hội thảo khoa học.
4.Quốc sử quán triều Nguyễn, Đại Nam nhất thống chí, NXB Khoa học xã hội, Hà Nội, 1979.
5.Viện Khoa học xã hội Việt Nam (1998), Đại Việt sử ký toàn thư, tập II, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
6.Dương Văn Hoàn (2012), Tư liệu Hán Nôm Phố Hiến, Luận văn thạc sĩ, Khoa Văn học, Đại học KHXH&NV Hà Nội.
7.Tăng Bá Hoành (1989), Hải Hưng mùa khai quật năm 1989, NPHMVKCH năm 1989, tr.136-137.
8.Tăng Bá Hoành (1994), Điều tra khảo sát Phố cổ Hiến Hạ trong Phố Hiến - Kỷ yếu hội thảo khoa học, tr.89-95.
9.Hán Văn Khẩn (2002), Thám sát Hồng Châu và Hồng Nam (Hưng Yên), Kỷ yếu Hội thảo khoa học 5 năm nghiên cứu và đào tạo của Bộ môn Khảo cổ học (1995 - 2000), tr.114-126.
10.Đỗ Thị Thùy Lan (2015), Phố Hiến trong hệ thống cảng thị sông Đàng Ngoài thế kỷ XVII - XVIII: Tư liệu và nhận thức mới, Tạp chí Nghiên cứu và phát triển, số 3.