Xa xưa, Truông Bồn là một vùng đất có độ cao gần 70m, trên dãy Thung Nưa có đỉnh cao nhất là 454m so với mặt nước biển, cũng chính là đỉnh của một góc bẹt có 2 hướng tây và bắc mà các cạnh kéo dài đến sát biên giới nước Lào. Tại đây, các dãy núi đồi trùng điệp liên kết với nhau như núi Voi, núi Mồng Gà, núi Cột Cờ, đồi Phòng không, núi Diêu Sét đã tạo thành bức bình phong che chắn con đường bí mật chạy qua Truông. Theo tiếng địa phương Nghệ An: “Truông” là danh từ để chỉ một đoạn đèo dốc chạy giữa hai vách núi hiểm trở.
Từ thời Hậu Lê, quân của Lê Lợi đã biết chọn địa hình hiểm trở này của Truông Bồn để bí mật đi tắt qua miền Tây Nghệ An vào đánh quân Minh ở núi Lam Thành. Dưới thời Nguyễn, khi thực dân Pháp đánh Nghệ An, nhân dân trong vùng đã bí mật theo các cụ Phan Đình Phùng, Đặng Như Mai lấy vùng đất Truông Bồn làm căn cứ địa chiêu mộ binh sĩ, rèn luyện quân, tích trữ lương thực, đúc luyện vũ khí đánh Pháp ở Nam Đàn, Diễn Châu, Yên Thành.
Thời kỳ Tiền khởi nghĩa, nhận thấy Truông Bồn là địa hình hiểm trở, dân cư thưa thớt, các chiến sĩ cộng sản đã dựa vào dân cất giấu truyền đơn, nuôi dấu cán bộ, vận động dân các núi Phòng không, Diêu Sét, núi Voi làm cách mạng, hình thành những cơ sở yêu nước, góp phần tạo nên cao trào cách mạng 1930-1931, mà đỉnh cao là Xô Viết- Nghệ Tĩnh.
Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, Truông Bồn được biết đến như mảnh đất thiêng liêng, là biểu tượng sáng ngời của chủ nghĩa anh hùng cách mạng. Xác định cuộc kháng chiến chống Mỹ còn kéo dài và sẽ quyết liệt, Đảng, Chính Phủ ta đã chỉ đạo xây dựng những cung đường bí mật để chi viện cho chiến trường miền Nam đánh Mỹ trong khi đường sắt, đường biển bị giặc Mỹ thường xuyên ném bom phong tỏa.
Biển chỉ dẫn địa danh Truông Bồn trên đường 30.
Thời điểm những năm 1965-1968, giặc Mỹ điên cuồng leo thang đánh phá miền Bắc Việt Nam bằng không quân; Với chiều dài 5 km nằm trên tuyến đường 15A hay còn gọi là đường 30, Truông Bồn thuộc xã Mỹ Sơn, huyện Đô Lương, Nghệ An có một vị trí chiến lược đặc biệt quan trọng. Đây là điểm nối các huyết mạch giao thông như: mốc số O, quốc lộ 1A, đường 34, đường 7 để quân ta chi viện hàng hóa, vũ khí, lương thực từ miền Bắc vào chiến trường miền Nam. Có thể nói mật độ và lưu lượng xe, người, cùng hàng hóa qua Truông Bồn khá lớn.
Đặc điểm cung đường qua Truông Bồn có địa hình khá phức tạp. Nhiều đoạn đường luôn lầy lội và rất hẹp; nhiều dốc, con đường chạy qua nhiều dải núi đồi, xen kẽ với nhiều thung sâu như: Từ cầu Om đến đầu Truông là dốc U Bò, ở giữa có khe Vực Chỏng và điểm cuối Truông là dốc Kỳ Lợn. Năm 1968 là năm khốc liệt nhất của cuộc kháng chiến chống Mỹ, sau tổng tiến công và nổi dậy tết Mậu Thân của quân và dân ta. Bị thất bại lớn ở các chiến trường, địch chuyển kế hoạch từ ném bom không hạn chế sang ném bom hạn chế, tập trung sức mạnh không quân, hải quân đánh phá ác liệt 4 tỉnh thuộc khu IV (cũ), trong đó có Nghệ An.
Lực lượng thanh niên xung phong đang làm nhiệm vụ san lấp hố bom tại Truông Bồn năm 1968 (ảnh tư liệu)
Khi phát hiện ra Truông Bồn là tuyến đường vận tải mặt đất quan trọng của ta, Mỹ tập trung bom đạn hòng hủy diệt cung đường này. Hầu như trên vùng trời Đô Lương liên tục có máy bay do thám quần lượn. Trong mấy năm chiến tranh có tới 5.000 lượt máy bay Mỹ xuất kích từ căn cứ quân sự Utapao và Cò Rạt (Thái Lan) và đảo Wusam (Philippin) tới đánh phá, ngày cao điểm không quân Mỹ đánh phá lên tới 131 lần. Suốt ngày đêm không lúc nào Truông Bồn ngớt tiếng bom đạn.
Để phá hủy tuyến đường và phát quang khu vực Truông Bồn nhằm phát hiện các mục tiêu, địch dùng nhiều thủ đoạn đánh phá khác nhau. Có lúc chúng dùng máy bay do thám chỉ điểm đánh từng đợt, có khi tập trung lực lượng đánh ồ ạt, có đợt chúng ném bom dai dẳng cả ngày...Nhưng thường thì ban ngày chúng tập trung đánh chặn các lối ra vào. Ban đêm, chúng thả pháo sáng, tập kích các lực ứng cứu đường và đoàn xe vận tải của ta.
Sau này, tổng kết lại: ước tính trong tổng số 18.936 bom các loại, tên lửa và rốc két kẻ thù trút xuống khu vực này thì phần lớn chúng ném vào trọng điểm Truông Bồn. Số lượng, chủng loại bom đạn cũng có sự khác nhau, vừa dùng bom phá, bom napan, bom lân tinh, bom phát quang, chúng vừa ném bom sát thương, bom bi xen với bom nổ chậm, bom từ trường... sát hại lực lượng thanh niên xung phong, bộ đội, dân quân và gây khó khăn, phức tạp cho ta trong công tác bảo vệ, sửa chữa tuyến đường. Thời đó, người ta gọi Ngã ba Đồng Lộc, cung đường Truông Bồn là “cửa tử” và “túi bom”.
Bức phù điêu khắc họa hình tượng bộ đội và thanh niên xung phong tại Truông Bồn những năm kháng chiến chống Mỹ.
Theo thống kê của Ban chỉ huy quân sự huyện Đô Lương: Bom đạn của địch đã làm cho vùng Truông Bồn vốn xanh tươi trù phú trở thành một bãi trắng hoang tàn. Cả một vùng rộng lớn đến hàng ngàn héc ta rừng bị tiêu hủy, 211 làng đọc tuyến đường 15A bị tàn phá, hàng trăm chiếc xe ô tô chở hàng và hàng trăm khẩu pháo của bộ đội ta bị trúng bom bốc cháy, hơn 1.240 cán bộ, chiến sỹ bộ đội, dân quân tự vệ, thanh niên xung phong, công nhân ngành giao thông hy sinh, trong đó có 372 chiến sỹ thanh niên xung phong; xã Mỹ Sơn và xã Nhân Sơn, huyện Đô Lương có trên 100 người chết và bị thương.
Trước tội ác của kẻ thù, để bảo vệ vị trí chiến lược quan trọng của Truông Bồn, Tỉnh ủy, Ủy ban Hành chính tỉnh Nghệ An tập trung lãnh đạo, chỉ đạo các ngành, các địa phương huy động lực lượng dồn sức cho Truông Bồn giữ vững mạch máu giao thông. Lực lượng chiến đấu gồm: Binh trạm 1 đơn vị vận tải, tiểu đoàn 1 công binh, bộ đội công binh D30 quân khu 4, đại đội công binh 27; tiểu đoàn 67 tên lửa thuộc trung đoàn tên lửa 278, tiểu đoàn 72 tên lửa thuộc trung đoàn 236, trung đoàn phòng không 222; 4 tiểu đoàn pháo 37 ly, pháo 12,7 ly của bộ đội dân quân tự vệ trung đoàn 224 và trung đoàn 232 pháo cao xạ, hạt giao thông 10, tự vệ Bưu điện Đô Lương, các đơn vị thanh niên xung phong: 304, 307, 316, 317, 318, 327, 332, 340 và lực lượng dân quân, nhân dân địa phương; các tổ quan sát, đếm bom, cắm tiêu, tổ rà phá bom mìn, bộ phận ứng cứu đường cùng mạng lưới thông tin liên lạc, lực lượng điều hành phương tiện giao thông, giữ gìn trật tự an ninh khu vực Truông Bồn được hình thành.
Đại đội thanh niên xung phong 317 là đơn vị chủ lực nên được điều động làm nhiệm vụ ở nhiều tuyến đường. Sau hơn 3 năm phục vụ ở các trọng điểm giao thông quan trọng, đầu năm 1967 họ được lệnh chuyển đến “tọa độ lửa” Truông Bồn. Nhiệm vụ của họ được giao rất rõ ràng: Bằng mọi giá, phải giữ được huyết mạch giao thông qua Truông Bồn. Để thực hiện quyết tâm ấy, Đại đội 317 đã phát động chiến dịch 100 ngày đêm đảm bảo mạch máu giao thông.
Đơn vị đã chọn cử 14 chiến sĩ thành một tiểu đội làm nhiệm vụ trực chiến 24/24 giờ để quan sát, cảnh báo máy bay Mỹ, đánh dấu vị trí bom nổ chậm để phá bom, san lấp hố bom bảo đảm mặt đường. Họ thường thức trắng đêm với chiếc áo trắng làm “cọc tiêu sống” dẫn hàng ngàn chuyến xe chở hàng vào Nam vượt qua trọng điểm an toàn.
Đặc biệt, tại Truông Bồn, ngày 31/10/1968, 13 chiến sĩ của Đại đội Thanh niên xung phong 317 đã cùng lúc anh dũng hy sinh khi đang làm nhiệm vụ. Họ hy sinh ngay trước ngày Mỹ tạm đình chiến ném bom miền Bắc. Tuổi đời các liệt sĩ lúc đó còn rất trẻ (từ 17 - 22 tuổi). Sự hy sinh của các anh, các chị đã khiến mảnh đất linh thiêng này trở thành huyền thoại. Chiến công thầm lặng và sự hy sinh anh dũng của họ được ghi danh trong sổ vàng truyền thống của lực lượng thanh niên xung phong, làm sáng thêm chủ nghĩa anh hùng cách mạng Việt Nam.
Tiểu đội thanh niên xung phong Truông Bồn đang làm nhiệm vụ (bức ảnh duy nhất của phóng viên TTXVN Phùng Triệu chụp các chiến sĩ tiểu đội 2 anh hùng)
Trong những năm tháng chiến tranh ác liệt đó, quân và dân ta đã bắn rơi 400 máy bay Mỹ, trong đó có 86 chiếc rơi tại chỗ, bắt sống 1 giặc lái, rà phá hàng ngàn quả bom nổ chậm các loại. Quân và dân đã góp 2 triệu ngày công, đào đắp hàng triệu mét khối đất đá, đưa 94.000 lượt xe cơ giới qua Truông an toàn, vận chuyển và giải tỏa hơn 1 triệu tấn hàng; đào đắp hàng chục km đường xế đi cầu phao, đào hàng trăm hầm chữ A, hàng ngàn mét hào giao thông, cung cấp hàng vạn cây phi lao, cọc tre và các loại gỗ chống lầy, làm cầu cho xe qua, huy động 4.500 xe đạp thồ. 4.500 xe ba gác, 4.500 xe trâu bò, 900 xe cút kít chở hàng ra tiền tuyến.
Truông Bồn đã trở thành đỉnh cao của cuộc chiến tranh nhân dân, là sức mạnh tổng hợp của nhiều lực lượng trực tiếp tham gia chiến đấu, phục vụ chiến đấu, trong đó thanh niên xung phong là lực lượng chủ công, với quyết tâm sắt đá “Sống bám cầu bám đường, chết kiên cường dũng cảm” đã khắc họa hình ảnh tuyệt vời của lực lượng thanh niên xung phong, góp phần quan trọng bảo vệ con đường huyết mạch ra tiền tuyến lớn. Truông Bồn, nơi ghi dấu tội ác dã man của kẻ thù và những chiến công oanh liệt của sức mạnh tổng hợp quân và dân ta, của các cán bộ, chiến sỹ thanh niên xung phong dũng cảm, mưu trí và lòng quả cảm "Tim có thể ngừng đập, nhưng đường không thể tắc" giữ vững mạch máu giao thông chi viện cho tiền tuyến lớn. Truông Bồn đã đi vào lịch sử như một bản anh hùng ca về quyết tâm sắt đá "Tất cả vì miền Nam ruột thịt!", "Vì độc lập tự do thống nhất Tổ quốc!", "Vì nghĩa vụ quốc tế cao cả".
Truông Bồn cũng là điểm ghi lại dấu ấn, kỷ niệm của đồng chí Lê Duẩn - Bí thư thứ nhất Ban Chấp hành Trung ương Đảng; đồng chí Phan Trọng Tuệ - Bộ trưởng Bộ Giao thông vận tải; Trung tướng Đồng Sỹ Nguyên và nhiều đồng chí cán bộ cao cấp của Đảng, Nhà nước và Quân đội đã đến thăm hỏi, kiểm tra thực địa, động viên tinh thần chiến đấu và phục vụ chiến đấu của các chiến sỹ bộ đội, thanh niên xung phong và nhân dân xã Mỹ Sơn, Nhân Sơn trong những năm tháng máy bay Mỹ đánh phá ác liệt trọng điểm Truông Bồn.
Lễ khánh thành Khu di tích lịch sử Truông Bồn (7/8/2015).
Truông Bồn hôm nay đã trở lại cuộc sống thanh bình, màu xanh đã phủ lên những hố bom, hố đạn ngổn ngang năm xưa. Bộ Văn hóa Thể thao nay là Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đã công nhận Truông Bồn là di tích lịch sử quốc gia. (Quyết định số 51/QĐ-BT ngày 12/01/1996). Ngày 23-9-2008, Chủ tịch nước Nguyễn Minh Triết đã ký Quyết định phong tặng danh hiệu Anh hùng lực lượng vũ trang nhân dân cho Tiểu đội 2 thuộc Đại đội thanh niên xung phong 317 Truông Bồn gồm 14 chiến sĩ (13 người đã hy sinh, 1 người còn sống- Quyết định số 1304/QĐ- CTN). Tượng đài chiến thắng và tưởng niệm các liệt sĩ được xây dựng khang trang sạch đẹp; ở đó có ngôi mộ chung của các liệt sĩ trong Tiểu đội 2 (trong đó có 7 liệt sĩ hy sinh không tìm được thân xác).
Tượng đài “Truông Bồn chiến thắng” ghi công các liệt sĩ đã anh dũng hy sinh tại Truông Bồn.
Năm 2010, tỉnh Nghệ An đã quyết định xây dựng Khu di tích lịch sử Truông Bồn với mục đích xây dựng nơi đây trở thành biểu tượng của lực lượng thanh niên xung phong Việt Nam, nơi tri ân các anh hùng, liệt sĩ đã hy sinh tại Truông Bồn; nơi giáo dục thế hệ trẻ về truyền thống yêu nước quật cường của dân tộc Việt Nam.
(Còn nữa)
Minh Vượng
Nguồn TLTK:
- Thánh ca Truông Bồn. Nhà xuất bản Phụ nữ (2012).
- Vai trò của nhân dân trong cuộc khởi nghĩa Phan Đình Phùng (Báo Nhân dân, 1987).
- Lịch sử Đảng bộ tỉnh Nghệ An.
- Truông Bồn - Khúc tráng ca về lòng quả cảm. Nhà xuất bản GTVT, 2012.
- Tài liệu của Ban quản lý di tích Truông Bồn.