Bảo tàng Lịch sử Quốc gia

Đền thờ Tô Hiến Thành còn có tên gọi dân gian là đền Trung^*, nằm trên đồi cao của dãy núi Trường Lệ, xóm Hải, làng Sầm Thôn, xã Quảng Sơn, Thị trấn Sầm Sơn (nay thuộc phường Trường Sơn, thị xã Sầm Sơn). Hằng năm, nhân dân vẫn tế lễ, giỗ ông vào ngày 12-6 (âm lịch) để tỏ lòng tri ân vị khai quốc công thần thời Lý, có nhiều công lao đánh giặc Tống, bình Chiêm, bảo vệ đất nước, góp phần xây dựng triều chính nhà Lý vững mạnh.

* Vị quan thanh liêm, cương trực

Tương truyền, cha ông là Tô Trung Công quê ở Hạ Mỗ, xã Hồng Thái, huyện Đan Phượng là người học rộng, đỗ cao, được bổ làm quan ở phủ Hà Trung, Thanh Hóa, sau đó lại ra làm quan ở phủ Trường An, tỉnh Ninh Bình. Mẹ ông là Nguyễn Thị Đoan, cùng quê làng Hạ Mỗ. Ông bà đã hơn 40 tuổi mà chưa có con, nghe tiếng đền thờ Nguyễn Minh Không ở làng Điềm Xá, huyện Gia Viễn rất linh thiêng nên ông bà đến đây cầu tự. Ngày 21 tháng Giêng năm Nhâm Ngọ (1102)^**, bà sinh được quý tử khôi ngô tuấn tú. Tô Hiến Thành có hiệu là Diễn và Đại Liêu.

Khoa thi năm Mậu Ngọ (1138), ông đỗ Thái học sinh và được vua Lý trọng dụng, giao cho nhiều việc quan trọng: tháng 10 năm 1141, lên châu Lạng dẹp được loạn Thân Lợi, sau đó, ông đã xin triều đình tha chết cho Thân Lợi và các quân sĩ của ông để tránh đổ máu vô ích. Năm 1159, ông cầm quân dẹp loạn Ải Lao ở phía tây sau đó được phong chức Thái úy. Năm 1161, ông được vua Lý cử làm Đô tướng đem 2 vạn quân đi tuần các nơi ven biển tây nam để giữ yên miền biên giới (giữa Đại Việt và Chiêm Thành); rồi đánh tan cướp biển ở Thanh Hóa, Nghệ An. Vị thế của quốc gia Đại Việt dưới thời Lý Anh Tông lớn mạnh, khiến cho nhà Tống phải công nhận Đại Việt vào năm 1164. Năm 1167, ông tiễu phạt quân Chiêm Thành thắng lợi, khiến vua Chiêm đã phải sai sứ thần dâng sản vật địa phương cho vua Lý cầu hòa.

Không chỉ giỏi cầm quân dẹp giặc, ông còn giỏi quản lý, thống lĩnh quân sĩ, giúp dân khẩn hoang ở Hải Phòng, Thái Bình, Nam Hà, Thanh Hóa.

Năm 1175, ông được phong chức Nhập nội kiểm hiệu Thái phó Bình chương quân quốc trọng sự, chính là chức Tể tướng, quan đứng đầu triều vua Lý Anh Tông. Quyền cao chức trọng nhưng ông thanh liêm, cương trực, một lòng phò vua Lý Cao Tông khi ấy còn ấu thơ, dựng xây triều chính, từ chối thẳng thừng chuyện đút lót của những ông quan vô lại. Lòng trung của ông được ghi trong Đại việt sử ký toàn thư như sau: Năm 1179, khi ông ốm nặng, nhà vua mới lên 6 tuổi. Thái Hậu đến thăm, hỏi ông, nếu có mệnh hệ nào, ai là người thay ông? Hiến Thành trả lời: Trung Tá có thể thay được. Thái hậu nói: Tán Đường hàng ngày hầu thuốc thang, sao không thấy ông nhắc đến, Hiến Thành trả lời: Vì bệ hạ hỏi người nào có thể thay thần nên thần nói đến Trung Tá. Còn như hỏi người hầu dưỡng thì phi Tán Đường còn ai nữa. Thái Hậu khen là Trung, nhưng cũng không dùng lời ấy”.

Sử thần Ngô Sĩ Liên sau này đã đánh giá cao lòng trung của ông: Tô Hiến Thành nhận việc ký thác con côi, hết lòng trung thành, khéo xử trí khi biến cố, tuy bị gió lay sóng dập nhưng vẫn đứng vững như cột đá giữa dòng; khiến trên yên dưới thuận, không thẹn với phong độ của đại thần đời xưa; huống chi cho tới lúc sắp chết còn vì nước tiến cử người hiền, không vì ơn riêng”

Tô Hiến Thành là vị quan thanh liêm, văn võ toàn tài, kinh bang tế thế. Ngày 12 tháng 6 năm Kỷ Hợi, 1179 niên hiệu Trịnh Phụ Vua Lý Cao Tông – Thái úy Tô Hiến Thành qua đời. Vua Lý Cao Tông cho làm Quốc tang, ăn chay ba ngày, nghỉ thiết triều 6 ngày để cả nước chịu tang ông. Thật là hiếm có trong lịch sử Đại Việt thời kỳ phong kiến.

* Đền thờ Tô Hiến Thành ở Sầm Sơn

Nhân dân ghi nhớ ân đức ông, không chỉ đánh giặc giữ nước, bảo vệ dân mà còn giúp dân khai hoang, lập làng nên dựng đền thờ ông ở nhiều nơi như Hà Nội, Hải Phòng, Ninh Bình, Hà Tĩnh… Đền thờ Tô Hiến Thành ở Sầm Sơn là một trong 72 ngôi đền ở Thanh Hóa thờ ông; tương truyền đền đã có cách nay trên dưới 800 năm.

Một số hình ảnh đền thờ Tô Hiến Thành ở Sầm Sơn, Thanh Hóa.

Đền nằm trên đồi cao, hướng về phía Tây. Cổng Tam quan cao vút, bề thế có voi phục, ngựa chầu, uy phong. Bước qua cổng tam quan, cây si, cây vông, nhất là cây bàng cổ thụ trước cửa đền, gốc to hơn một vòng tay tỏa bóng mát trên sân đình. Đền có kết cấu kiểu chữ Đinh, tọa lạc vững chãi trên đỉnh đồi và gồm ba gian: Bái đường, Trung đường, Hậu cung. Các gian trong đền đều nhỏ, gợi không khí ấm cúng: Trung đường đặt khám và tượng ngài Tô Hiến Thành, nơi ngài làm việc và phán xử việc vua. Hậu cung nơi linh thiêng nhất, thờ bài vị Thái úy Tô Hiến Thành, áo vua ban. Các sắc phong của các triều vua nhà Nguyễn còn lưu giữ được: Thời Vua Tự Đức: Thập Niên, Thập nhất nguyệt, Nhị thập tứ nhật, ra sắc chỉ: Thanh Hóa tỉnh, Quảng Xương huyện, Lương Niệm xã, Sầm Sơn thôn tòng tiền phụng sự. Đến đời vua Khải Định, Tô Hiến Thành được tôn là Thượng Đẳng thần: Thập niên, Lục nguyệt nhị thập ngũ nhật, ra sắc chỉ: Sầm Sơn thôn phụng sự tứ tuần Đại Khánh chiều đầm âm lễ- Lý Thái úy Tô Đại Lưu- Dực bảo Trung Hưng Thượng đẳng Thần^***

Trải qua nhiều thăng trầm của lịch sử, đền hiện còn giữ được một số hiện vật, đồ lễ: Cỗ kiệu Bát Cống, các câu đối, Đại tự, Chúc văn, Bộ Chấp Sự, Thánh vị, hòm sắc, bát hương, lư hương, hạc đồng… Ngày 14 tháng 2 năm 1990, Bộ trưởng Bộ Văn hóa Thông tin đã ký Quyết định công nhận đền thờ Thái úy Tô Hiến Thành là Di tích Lịch sử Văn hóa cấp Quốc gia nằm trong quần thể di tích và danh thắng: Đền Độc Cước, đền Cô Tiên, Hòn Trống Mái. Năm 1994, Ban quản lý di tích danh thắng Sầm Sơn đã tiến hành trùng tu tôn tạo lại cung Trung đường và Bái đường sau gần nửa thế kỷ bị một số phần tử phá hoại do những quan niệm ấu trĩ, cứng nhắc, xâm hại di tích diễn ra trong những năm 60 của thế kỷ XX.

Tuy vậy, so với đền Độc Cước và đền Cô Tiên, du khách đến thăm viếng đền rất thưa thớt. Hầu như theo một thói quen cũ, du khách theo trục đường chính, lên đền Độc Cước, ra đền Cô Tiên viếng và ngắm phong cảnh, đến hòn Trống Mái chụp ảnh, là trở lại biển, không mấy ai vòng đến đền Tô Hiến Thành, dù chỉ cách hòn Trống Mái chưa đầy một cây số. Đứng trước Tam quan vòi vọi, chỉ có đôi ngựa trung thành với Anh Linh Ngài, ngày đêm canh gác. Và các cụ quản đền, mộc mạc, chân chất vẫn nhất lòng đêm ngày với nơi đây cùng nhiều trống vắng trong quảng bá, truyền thông giá trị của ngôi đền tới du khách, góp phần tăng thêm hiệu quả kinh tế- xã hội của vùng Du lịch Sầm Sơn đang vươn ra biển? Tôi giữ lời hứa với các cụ mà viết bài này, thay cho lời muốn nói của những người trọng giá trị văn hóa lịch sử của vùng non nước hữu tình Sầm Sơn; nhưng quan trọng nhất, là mong muốn các cơ quan chủ quản của tỉnh Thanh Hóa và Thị trấn Sầm Sơn nên có sự đầu tư xứng đáng, quan tâm hơn nữa trong công tác tôn tạo, trùng tu, quảng bá giá trị văn hóa - lịch sử, để đền Tô Hiến Thành được nhân dân trong và ngoài nước biết đến một danh thắng nổi tiếng, đó cũng là việc làm tri ân đối với Tể tướng Tô Hiến Thành, người có công với Dân, với Nước.

Ths. Phạm Kim Thanh

* Ở Sầm Sơn, đền Độc Cước được gọi là đền Thượng, đền Tô Hiến Thành được gọi là đền Trung; đền Hoàng Minh Tự được gọi là đền Hạ.

** Các bài viết có tư liệu không thống nhất về ngày sinh, năm sinh của ông: Từ điển Bách khoa toàn thư Việt Nam viết: ông sinh ngày 22 tháng giêng năm Nhâm Ngọ-1102; tác giả Tô Vũ Tuấn trong bài đăng trên báo Nhân Dân ngày 15-3-1999 thì viết: ông sinh ngày 21 tháng Giêng năm Nhâm Ngọ-1102; tài liệu ở đền Gia Viễn, Ninh Bình, sách Tô Đài trung nghĩa Đại vương do ông Nguyễn Văn Quyết dịch, lại ghi sự tích cha mẹ Tô Hiến Thành đi cầu tự ở đền này và sinh ông ngày 10 tháng Ba năm Đinh Hợi-1106.

***Tài liệu của Ban Quản lý đền Tô Hiến Thành.